Nga Xhelal Zejneli
Historia dhe gjuha e shqiptarëve, një terra incognita për Evropën shkencore të periudhës së Rilindjes evropiane, u bë relativisht vonë objekt i një interesimi të gjallë dhe hetimi shkencor, për arsye se Shqipëria ende nuk ishte një shtet i pavarur ose autonom, e rrjedhimisht, historia dhe kultura e saj u pa vetëm në kuadrin e një entiteti më të gjerë politik, të Perandorisë Osmane.
Lidhur me prejardhjen e gjuhës shqipe, në literaturën shkencore relevante kanë mbizotëruar pesë hipoteza:
1. Teza ilire: më 1774: historiani suedez, Hans Tunman (Hans Erick Thunmann, 1746-1778); 1811: ushtaraku, diplomati, studiuesi anglez Uiljam Martin Lik (William Martin Leake, 1777-1860); 1854: diplomati gjerman, Johan Georg fon Han (Johann Georges von Hahn, 1811-1869); 1861: gjuhëtari slloven Franc Miklosiç (Franz Miklosich, 1813-1891); 1882: gjuhëtari gjerman, indoevropianist, albanolog me emër Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900); 1894: gjuhëtari danez Holger Pedersen, 1867-1953); 1973: gjuhëtari polak, indoevropianist, albanolog Vaclav Çimohovski (Waclaw Cimochowski, Kursk, Rusi, 1912- Gdynia, Poloni, 1982); gjuhëtari gjerman, ilirolog Hans Krahe (Hans Krahe, 1898-1965) etj.
Të gjithë dijetarët e gjuhësisë shqiptare, në krye me Eqrem Çabejin (1908-1980) mbrojnë tezën e prejardhjes ilire të gjuhës shqipe, prejardhjen ilire të shqiptarëve dhe autoktoninë e shqiptarëve në të gjitha hapësirat në Gadishullin Ballkanik.
2. Teza trake: më 1891: filologu gjerman Karl Pauli (Carl Pauli, 1839-1901); 1893: filologu e orientalisti çek-austriak Vilhelm Tomashek (Wilhelm Tomaschek, 1841-1901); 1898: filologu gjerman, indoevropianisti Herman Hirt (Hermann Hirt, 1865-1936); 1921: gjuhëtari ruso-gjerman Maks Fasmer (Max Julius Friedrich Vasmer, 1886-1962); 1927: gjuhëtari gjerman Gustav Vajgand (Gustaw Weigand, 1860-1930); 1938: gjuhëtari austriak-çek Julius Pokorni (Julius Pokorny, 1887-1970); 1954: gjuhëtari kroat, ballkanolog e albanolog Henrik Bariq, (1888-1957); 1957: 1994: historiani gjerman Gotfrid Shram (Gottfried Schramm, 1929-2017).
3. Teza iliro-trake: më 1911: Norbert Jokl (Norbert Jokl) 1925: Paul Kreçmer (Paul Kretschmer); 1940: linguisti italian Vitore Pisani (Vittore Pisani, 1889-1990); 1950: filologu e ballkanologu serb Milan Budimir (1891-1975); 1988: gjuhëtari gjerman, indoevropianist, keltolog, sllavist, u mor edhe me shqipen, mik i shqiptarëve Rolf Këderiç (Rolf Kdderitzsch, 1941-2020).
4. Teza dako-mizike: më 1960: gjuhëtari bullgar Vladimir Georgiev (1908-1986).
5. Teza për zhvillimin e pavarur (autonom): më 1964: indogjermanisti gjerman Valter Porcig (Walter Porzig, 1895-1961), “Das Albanische und die Vergleichende Indogermanisch Sprachwissenschaft”; 1966: linguisti amerikan Erik Pret Hemp (Eric Pratt Hamp, 1920-2019); 1987: gjuhëtarja ruse, albanologe Agnia Vasiljevna Desnickaja (1912-1992). Sipas studiuesve shqiptarë, Desnickaja i përmbahej mendimit për prejardhjen ilire të shqipes.
* * *
Historian bizantin, i vetmi athinas të cilin e njeh historia e letërsisë bizantine, Laonik HALKOKONDILI (Laonici Chalkokondylas, 1423-1490) është autor i veprës “Tregime historike në dhjetë libra”. Mendohet se ka lindur në Athinë në një familje fisnike, ndër më të dëgjuarat në shekullin XV. Në veprën e tij ka përshkruar ngjarjet e viteve 1298-1487, duke u mbështetur në ato që kishte parë e dëgjuar vetë si dhe në burime të tjera të shkruara. Halkokondili ndoqi modelin e Herodotit dhe të Tukididit. Vepra e Halkokndilit ka rëndësi edhe si burim për historinë e Shqipërisë, përmban të dhëna për ilirët, për prejardhjen e shqiptarëve, për pushtimet e para të osmanëve në Shiqipëri, për zotërimet e Gjon Kastriotit dhe të Gjergj Arianitit, për luftën e Gjin Zenebishit (? – 1417/18) kundër osmanëve, për kryengritjen e shqiptarëve në Gjirokastër në vitin 1433, për luftën e Sfetigradit, për rrethimin e dytë të Krujës dhe disfatën e sulltan Muratit II (1403/1404 – 1451), për marrëveshjet e Gjergj Kastriotit (1405-1468) dhe të Gjergj Arianitit (?1383 – rreth vitit 1462/63) me udhëheqësin ushtarak hungarez, me prejardhje rumune Janosh Huniadin (1407-1456), për ekspeditat e Gjergj Kastriotit në Itali, për luftërat dhe kryengritjet e shqiptarëve të Peloponezit në vitet 1432, 1454 etj.
Në paraqitjen e ngjarjeve, në krahasim me autorë të tjerë, Halkokondili mban një qëndrim më objektiv. Megjithëkëtë, në disa raste në veprën e tij përzihen ngjarjet, lartësohen pa vend pushtimet osmane etj.
Shënim: Herodoti (rreth 484 ose 490 – 424/25 para K.) është historian i Greqisë së lashtë, i quajtur baba i historisë. Gjatë udhëtimeve të tij nëpër Gadishullin Ballkanik vizitoi edhe Ilirinë, Trakinë dhe Maqedoninë. Është autor i veprës “Historia” me 9 libra. Vepra përmban të dhëna edhe për pellazgët. Është i pari autor që zë në gojë emrin e ilirëve.
Tukididi (460 – vdiq pas vitit 400 para K.) historian grek. Ngjarjet historike i shpjegon me mjaft realizëm, ndaj është quajtur historiani i parë i vërtetë. Në veprën e tij ka të dhëna për luftën civile të Epidamnit të vitit 436 para K. si dhe për pjesëmarrjen e Taulantëve në këtë luftë.
* * *
Koncepti i familjes gjuhësore indoevropiane në formën e tij embrionale u parashtrua së pari nga orientalisti dhe juristi anglez Uilljëm Xhons (William Jons, 1746-1794) rreth 80 vjet pas letrës së Lajbnicit.
Për shkak të mungesës së të dhënave për Shqipërinë dhe shqiptarët gjatë një periudhe të mesjetës (shekulli VI deri XI), prejardhja e shqiptarëve, në studimet gjermane, u bë objekt i një debati të gjatë shkencor. Studimi i gjuhës shqipe për të arritur në përfundime mbi prejardhjen e saj e të shqiptarëve filloi qysh me filozofin dhe matematikanin gjerman Lajbnic.
Studimi i parë gjerman, e njëkohësisht evropian, rreth prejardhjes së gjuhës shqipe e të shqiptarëve i takon filozofit më të madh të kohës së tij Vilhelm Gorfrid LAJBNIC (Gottfried Wilhelm Lajbniz, 1646-1716). Këtë përpjekje ia kishte kërkuar miku i tij M. V. La Krozë (La Crose) i cili ishte krye-bibliotekist i Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, ku tanimë ishte themeluar Akademia e Shkencave e Prusisë. Për prejardhjen e gjuhës shqipe Lajbnici bën fjalë në tri apo në pesë letrat që njihen si “Letra shqiptare” të cilat ia dërgonte krye-bibliotekistit, e që janë shkruar nga 24.06.1704 deri më 15.03.1715. Në to shtroi problemin e prejardhjes së shqipes, e përkimeve, takimeve dhe marrëdhënieve të saj me gjuhët e tjera (indoevropiane). Theksoi nevojën e dallimit të fjalëve me burim vendas nga huazimet. Vuri në dukje përkime dhe analogji të fjalëve shqipe me fjalë të gjuhëve gjermane, latine etj. Theksoi se shqipja është gjuhë e veçantë, e dallueshme nga sllavishtja, hungarishtja, greqishtja, turqishtja.
Në letrën e dytë të datës 10 dhjetor 1709 Lajbnici e quan shqipen “gjuhë e ilirëve të lashtë”. Enciklopedisti i gjuhëve – Lajbnici – thotë se kishte shtënë në dorë një libër dhe një fjalor të gjuhës shqipe, të cilët dihet se janë “Doktrina e kërshtenë” (1618) e Pjetër Budit (1566-1622) dhe “Fjalori latinisht-shqip” (Dictionarium latino-epiroticum) (Romë 1635) i Frang Bardhit (1606-1643). Filozofi i madh, në etimologjizimet e fjalëve shqip operon me një koncept që do të formulohej shkencërisht rreth një shekull më vonë. Shekulli XVIII është shekull i iluminizmit.
Ndër të parët që do të merret me shqiptarët është Hans Erih TUNMAN (Hans Erich Thunmann, 1746-1778). Ai del si eksploratori i parë i Evropës shkencore në historinë e shqiptarëve. Kishte vënë në dorë “Fjalorin latinisht-shqip” të F. Bardhit dhe përkthimin shqip të Katekizmit të Belarminit nga Pjetër Budi. Hans Tunman është historian suedez, një nga albanologët e parë, profesor në Universitetin e Hales (Halle) në Gjermani. Njohja me studentë e tregtarë nga vendet e Evropës Lindore dhe Juglindore, midis tyre edhe me shqiptarë, ia nxiti interesin për ta studiuar gjuhën dhe historinë e atyre vendeve.
Në veprën “Untersuhungen über die Geschichte der östlichen europäischen Völker” (Kërkime për historinë e popujve të Evropës Lindore, Lajpcig 1774), H. Tunman bëri përpjekjen e parë shkencore për të shpjeguar prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Vepra ka të bëjë me historinë dhe me prejardhjen e shqiptarëve dhe të rumunëve. Në bazë të argumenteve historike të nxjerra nga burimet greko-latine e bizantine, H. Tunman arriti në përfundimin se shqiptarët mesjetarë janë vazhduesit autoktonë të popullsisë antike të ilirëve, e cila nuk u romanizua si ajo dako-trake paraardhëse e rumunëve, as nuk u zëvendësua në viset e veta nga një popullsi e mëvonshme e dyndur këtu. Duke u mbështetur në burimet bizantine, ai jep historinë e shqiptarëve mesjetarë, si një formacion etnokulturor unitar dhe si faktor politik më vete. Si provë të gjuhës së këtij populli, për të cilin shprehte simpati për shkak të gjendjes së tij të robëruar, H. Tunman përfshiu në këtë vepër fjalorin e mendimtarit dhe filozofit iluminist Theodor Kavaliotit (Voskopojë, 1718 – Voskopojë, 1797) që ia kishte dorëzuar nxënësi i tij Konstandin Xhehani*, një voskopojar i ditur, me të cilin u takua në Hale. Vepra e H. Tunmanit përbën një ndihmesë për të vënë mbi baza shkencore problemin e formimit të popullit shqiptar dhe të gjuhës së tij.
Shënim: Konstandin Xhehani (emri i plotë Konstadin Haxhi Jorgji Xhehani (1740-1822) ishte filozof, mësues, matematikan, poet voskopojar i shekullit XVIII. Lindi në vitin 1740 në qendrën e famshme mesjetare të Shqipërisë, Voskopojë. Ishte nxënës i pedagogut të shquar të asaj kohe Theodor Kavalioti në Akademinë e Re në Voskopojë. Studioi në disa universitete evropiane: në Modra të Sllovakisë, Halle të Prusisë (Gjermani), në Kembrixh, në Leiden të Holandës. Ishte njohës i mirë u kulturës greko-romake dhe asaj evropiane.
* * *
Filozofi, shkrimtari dhe teoricieni i historisë i shekullit XVIII Johan Gotfrid HERDER (Johann Gottfried Herder, 1744-1803) në veprën e tij “Ide për historinë e njerëzimit”, 1784-1791), bën fjalë edhe për popujt e sotëm të Evropës e të botës. Herderi në këtë vepër thotë për shqiptarët: “Ata nuk janë aspak të huaj, por një popull i lashtë i familjes evropiane”. Kjo ide e Herderit pohon autoktoninë e popullit shqiptar. Për të shqiptarët janë popull me histori të lashtë dhe rrjedhin prej ilirëve. Është autori i tretë gjerman ( njëkohësisht edhe evropian) që shprehet në favor të prejardhjes ilire të shqiptarëve.
Në kohën kur është botuar vepra e Herderit, për Evropën shkencore ishte bërë e njohur edhe pikëpamja që mohonte autoktoninë e shqiptarëve (rrjedhimisht edhe prejardhjen ilire të tyre) nëpërmjet autorëve bizantinë Laonik Halkokondilit (rreth 1425-1490) dhe historianëve kishtarë Mishel Le-Quien (Michel Le Quien, 1661-1733) dhe Xhuzepe Simone Asemani (Guiseppe Simone Assemani, 1687-1768) që i bënin shqiptarët të ardhur gjatë mesjetës, i pari nga Alba e Italisë, kurse dy të tjerët – nga Albania e Kaukazit. Në vijën e tyre ishte edhe teza e doktoratës e studiuesit Nikokles në të cilën, nga pozita antishkencore, ai përpiqet të argumentojë ardhjen e shqiptarëve nga Albania e Kaukazit në periudhën e mesjetës, që ishte paraqitur së pari nga historianët kishtarë një shekull para tij.
Në vitin 1807, gjeografi dhe gazetari danez-francez Konrad MALTE-BRUN (Conrad Malte-Brun, emri i lindjes: Malthe Conrad Bruun. Thisted, Danimark, 1775 – Paris, 1826) botoi në frëngjisht studimin “Essai sur l’origine, les moeurs et l’état actuel de la nation albanaise” (Ese për prejardhjen, zakonet dhe gjendjen e tanishme të kombit shqiptar).
Në vitet 40 të shekullit XIX gjuha shqipe u bë objekt studimi për figura të tilla të shquara botërore të gjuhësisë krahasimtare siç ishin Franc Bopi, profesor në Universitetin e Berlinit dhe August Shlajheri.
Më 1850, gjuhëtari gjerman August Shlajher (August Schleicher, 1821-1868), i njohur si themelues i teorisë së pemës gjenealogjike në gjuhësinë e krahasuar indoevropiane dhe rikonstruktuesi i gjuhës protoindoevropiane, vërtetoi karakterin indoevropian të shqipes, duke i dhënë asaj një vend të afërt me greqishten.
Më 1855 Bopi e hodhi poshtë pikëpamjen e Shlajherit rreth lidhjeve të ngushta të shqipes me greqishten. Ky ishte një përfundim i rëndësishëm edhe për lëvizjen patriotike shqiptare gjatë Rilindjes sonë Kombëtare, sepse sillte një argument shkencor kundër propagandës së megali idesë rreth një lidhjeje të lashtë prejardhjeje të përbashkët e kulturore të shqiptarëve me grekët.
Gjuhëtari dhe albanologu gjerman Franc BOP (Franz Bopp, Mainz, 1791 – Berlin, 1867) është themeluesi kryesor i gjuhësisë krahasuese historike indoevropiane. Profesor në Universitetin e Berlinit. Në rrafshin e gjuhësisë krahasuese indoevropiane studioi edhe gjuhën shqipe. Që në vitin 1843, në një kumtim në Akademinë e Berlinit, analizoi numërorët dhe përemrat e gjuhës shqipe dhe tregoi karakterin indoevropian të tyre, duke konfirmuar përfundimin e gjuhëtarit dhe albanologut bavarez Jozef Riter fon Ksilander ( Xylander), libri i të cilit “Die Sprache der Albanesen oder Schkipëtaren” (Gjuha e shqiptarëve, 1835) doli nga shtypi më 1835. Në vitin 1854, Bopi botoi studimin “Uber das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen” (Mbi gjuhën shqipe në lidhjet e afrisë së saj”, ku u bëri një analizë historike pak a shumë tërësore strukturës gramatikore dhe disa elementeve të leksikut të gjuhës shqipe. Franc Bopi zbuloi një varg elementesh të përbashkëta të shqipes me gjuhët e tjera indoevropiane dhe vërtetoi në mënyrë përfundimtare se ajo bën pjesë në familjen gjuhësore indoevropiane, ku zë një vend të veçantë si gjuhë më vete. Vepra e Franc Bopit qe një gur themeli në studimin e historisë së gjuhës shqipe. Është autor i veprës “A Comparative Grammar of the Sanskrit, Zend, Greek, Latin, Lithuanian, Gothic, German, and Sclavonic languages”, (1833-1852) në 3 vëllime (Gramatika krahasuese e sanskritishtes, zendishtes, greqishtes, latinishtes, lituanishtes, gotishtes, gjermanishtes dhe e sllavishtes së vjetër).
Shënim: Zend është gjuhë e vjetër iraniane me të cilën është shkruar “Zend-Avesta”, libri i shenjtë i religjionit të Zaratustrës. Predikuesi dhe filozofi iranian Zaratustra jetoi midis shekujve VII dhe VI para K. dhe është themelues i religjionit të vjetër persian, mazdaizmit.
* * *
Në fillim të shekullit XIX Anglia dhe Franca kishin interesa politike, ekonomike dhe ushtarake në Mesdhe dhe në perandorinë Osmane, duke përfshirë edhe provincën shqiptare të saj. Në atë kohë Rajhu gjerman ende nuk kishte interesa të këtilla ekspansioniste në rajon. Por në “klubin” osman të fuqive evropiane shpejt do të futet Austria. Që nga vitet ‘40 të shekullit XIX edhe Austria do të kishte në Janinë përfaqësuesit e saj konsullorë.
Studimet rreth Shqipërisë e shqiptarëve hyrën në një fazë të re pas themelimit të pashallëqeve shqiptare – autonome, sidomos të pashallëkut të Janinës, udhëheqësi i të cilit, Ali pashë Tepelena (1740-1822), një nga figurat më madhore dhe më komplekse të kombit shqiptar, synoi jo vetëm autonominë nga Porta, por edhe krijimin e një shteti të pavarur që do të shtrinte sovranitetin e tij mbi të gjitha trojet e banuara nga shqiptarët. Ekzistenca e pashallëqeve faktikisht autonome i dha një impuls të fuqishëm zgjimit të vetëdijes kombëtare të shqiptarëve dhe idesë së një shteti kombëtar shqiptar dhe bëri të njohur Shqipërinë si një entitet i veçantë politik brenda Perandorisë Osmane, si një objekt hetimi për Evropën shkencore.
Në pashallëkun e Ali pashë Tepelenës u vendosën për herë të parë përfaqësues diplomatikë të fuqive të mëdha, fillimisht të Francës e të Anglisë, të cilët u morën me problemet shqiptare bashkëkohore dhe të së kaluarës.
Rreth problemit të prejardhjes së shqiptarëve u shprehën vetëm Pukëvili dhe Liku. Qëndrimet e tyre janë krejtësisht të kundërta. Studiuesi francez, Pukëvil pranon pikëpamjen fantastike të autorëve bizantinë – Laonik Halkokondilit, të teologut, përkatësisht historianit kishtar francez Mishel Le Quien dhe të historianit kishtar Xhuzepe Simone Asemani të mesit të shekullit XVIII, që i bënin shqiptarët të ardhur gjatë mesjetës, i pari nga Alba e Italisë, kurse dy të tjerët – nga Albania e Kaukazit.
Konsull i përgjithshëm i Perandorisë, më pas edhe i Mbretërisë franceze në Janinë dhe në Patra ishte akademiku, diplomati, shkrimtari, fizikani, historiani dhe arkeologu francez Fransua PUKËVIL (François Charles Hugues Laurent Pouqueville, 1770-1838). Ndoqi nga afër veprimtarinë e Ali pashë Tepelenës (1740-1822), themeluesit të pashallëkut faktikisht autonom të Janinës. Njihet si historiani më i rëndësishëm i çerekut të parë të shekullit XIX për pashallëkun e Janinës. Vizitoi edhe një pjesë të madhe të Shqipërisë, duke udhëtuar nga Janina në Shkodër. Në veprat e Pukëvilit jepen të dhëna të shumta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. Është autor i veprave “Voyage de la Grèce” (Udhëtim nëpër Greqi, Paris 1820) dhe “Histoire de la régénération de la Grèce, prej 1740 deri më 1824”) (Historia e ringjalljes së Greqisë, Paris 1825). Në to jep të dhëna të çmueshme për vendin, për shqiptarët dhe për shtresat shoqërore të Shqipërisë së Jugut. Ndonëse ishte armik politik i vezirit të Janinës, provoi më së miri synimet e tij për t’u shkëputur nga Perandoria Osmane. Vlerësimet e Pukëvilit për ta nxirë personalitetin e vërtetë të Ali pashë Tepelenës nuk i kanë qëndruar kritikës bashkëkohore dhe asaj të mëvonshme. Vepra e tij përshkohet nga një admirim për grekët dhe nga njëfarë denigrimi për shqiptarët.
Në fillim të shekullit XIX, përfaqësues politik i qeverisë angleze pranë oborrit të sundimtarit të fuqishëm në Shqipërinë Jugore, Ali pashë Tepelenës caktohet ushtaraku anglez Martin Uiljam LIK (Martin William Leake, 14.1.1777 – 6.1.1860). Është autor i dy veprave në gjuhën angleze: “Researches in Greece” (Kërkime në Greqi, 1854) dhe “Travels in Northen Greece” (Udhëtime në Greqinë e Veriut, 1835, në katër vëllime).
Në veprën e parë, përveç materialeve të ndryshme me karakter ekonomiko-shoqëror dhe politik me interes për Shqipërinë, jep edhe shënime mbi gramatikën shqipe në bazë të një punimi të hartuar nga mësuesi Estra Vithkuqari. Liku jep shënime edhe për një fjalor të gjuhës shqipe.
Në veprën e dytë sjell materiale përshkruese më të pasura, sidomos për ekonominë, për shoqërinë dhe gjendjen politike të Shqipërisë së Jugut nën sundimin e Ali pashë Tepelenës, si dhe për vendburimet arkeologjike. Liku mbështeti prejardhjen ilire të gjuhës shqipe.
Me punimet e Pukëvilit dhe të Likut bota shkencore evropiane mori në dorë një informacion të pasur për Shqipërinë si dhe nxitje për studimin e këtij vendi dhe të historisë së tij.
* * *
Për qëllime njohëse dhe studimi do të shëtisnin në Shqipëri që nga poeti romantik anglez Xhorxh Gordon Bajroni (George G. Byron, 1788-1824) dhe miku i tij Xhon Kem Hobhaus* (1786-1869) deri te etnografi francez Ami Bue (Ami Boué, 1794-1881) dhe arkeologu francez Leon Hezej (Léon Heuzey, 1831-1922). Në këngën e dytë të poemës së vet “Shtegtimet e Çajld Haroldit” (1812-1818) Bajroni vlerëson traditat burrërore, trimëritë, fisnikërinë dhe mikpritjen e shqiptarëve.
Shënim: Xhon Kem Hobhaus (John Cam Hobhouse, më vonë Lord Broughton, 1786-1869) ka qenë personalitet politik dhe letrar anglez, mik i ngushtë i poetit Xhorxh Gordon Bajron, të cilin e shoqëroi në udhëtimet e tij në Shqipëri, në Greqi dhe në Turqi. Përshkrimin e këtij udhëtimi edha në veprën “A journey through Albania and other provences of Turkey in Europa and Asia…..during the years 1809-1810” (Udhëtim nëpër Shqipëri dhe provinca të tjera të Turqisë në Evropë dhe Azi…..në vitet 1809-1810, Londër 1813, botim i ripunuar më 1855). Udhëtimi i Xhorxh Hobhausit në Shqipëri përfshin jugperëndimin deri në Tepelenë. Midis tjerash, ai shkruan: “Kur banorët e viseve të tjera të Ballkanit pyeten se cilët janë, ata përgjigjen: “jemi muhamedanë” ose “jemi të krishterë”, ndërsa banori i këtij vendi përgjigjet: “jam shqiptar”. Në fund të librit, Hobhaus boton në anglisht edhe gramatikën shqipe të studiuesit arbëresh Fraçesko da Leçe* (Francesco da Lecce, vdiq më 1718) dhe disa këngë popullore të arbëreshëve të Greqisë, të mbledhura nga vetë ai.
Shënim: Françeskani arbëresh At Françesko da Leçe është autor i veprave “Dittionario italiano-albanese” (Fjalor italisht-shqip, 1702, 228 f.); “Osservazioni grammaticali nella lingua albanese” (Vështrime mbi gramatikën e gjuhës shqipe, Propaganda Fide, Romë 1716).
* * *
Populli grek nuk ka asnjë pikë gjaku të grekëve të vjetër – Falmerajer
Më 1855 u botua teza e doktoratës e studiuesit Nikokles në Universitetin e Hajdelbergut në të cilën, nga pozita antishkencore, ai përpiqet të argumentojë pikëpamjen mitike të ardhjes së shqiptarëve nga Albania e Kaukazit në periudhën e mesjetës.
Punimi i Nikoklesit mori përgjigje shkencore në vitin 1857 nga historiani dhe helenisti apo bizantinisti i shquar austriak i mesit të shekullit XIX, Jakob Filip FALMERAJERI (Jakob Philipp Fallmerayer, 1790-1861), i cili tregoi karakterin antishkencor dhe fantastik të punimit në fjalë. Udhëtoi në vende të Lindjes, në Turqi, në Maqedoni si dhe në Greqi, ku u njoh me popullsinë arbëreshe. Në veprat e tij, për prejardhjen grekëve thotë: “Populli grek nuk ka asnjë pikë gjaku të grekëve të vjetër, është një përzierje shqiptarësh dhe sllavësh, në kulturën e tij popullore nuk ka asnjë gjurmë vazhdimësie të trashëgimit kulturor antik”. Kjo pikëpamje e bëri atë një nga figurat më të luftuar në Greqi.
Ishte i pari që dëshmoi në mënyrë shkencore praninë e elementit shqiptar në Greqi. Në veprën e tij në dy vëllime “Geschichte der Halbinsel Morea wahrend des Mittelalters” (Historia e Gadishullit të Moresë gjatë mesjetës, Munih 1830-1836) si dhe “Das albanesische Element in Griechenland” (Elementi shqiptar në Greqi, Munih 1857-1861) përshkruan situatën e studimeve rreth historisë dhe prejardhjes së shqiptarëve, duke na dhënë tablonë në të cilën duket qartë dominimi i pikëpamjes së autoktonisë mbi atë të aloktonisë, një dominim në nivel shkencor të argumentimit. Në to trajton edhe historinë e mërgimit dhe të përhapjes së gjerë të shqiptarëve në trevat greke. Historinë e shqiptarëve në trevat nga u nisën, në kuadrin e Perandorisë Bizantine dhe në ndeshjen e tyre me osmanët, e quan një “tragjedi historike”.
Falmerajeri zbulon vitalitetin e lartë të popullit shqiptar, qëndresën e tij të jashtëzakonshme ndaj asimilimit kulturor dhe etnik dhe e konsideron popullin shqiptar si një shembull të gjallë të faktit që një popull luftarak është në gjendje të mbijetojë edhe përballë rrebesheve më të egra të historisë. Shqiptarët janë një popull ”fantastikisht liridashës” – thotë ky dijetar i madh.
* * *
Kur më 1835 Uilliam Martin Lik nisi të botonte në Londër veprën e tij “Udhëtime në Greqinë e veriut”, në Frankfurt-mbi-Majn, doli nga shtypi libri i gjuhëtarit dhe albanologut bavarez Jozef Riter fon KSILANDER (Josef Ritter Xylander,1794-1854) “Die Sprache der Albanesen oder Schkipëtaren” (Gjuha e shqiptarëve, 1835), në të cilin duke u mbështetur në 3500 fjalë të shqipes solli argumente themelore në të mirë të prejardhjes së lashtë indoevropiane të saj, duke hedhur poshtë pikëpamjen për prejardhjen tatare ose kaukaziane të saj dhe duke u shprehur se shqipja është bijë e ilirishtes dhe shqiptarët – pasardhës të ilirëve. Ai argumentoi se shqipja nuk ka lindur nga ndonjë përzierje mekanike e gjuhëve romane.
Ksilanderi studimin e gjuhës shqipe arriti që ta vërë në nivelin e gjuhësisë krahasimtare bashkëkohore. Me Ksilanderin përfundon etapa e parë e studimeve gjermane mbi Shqipërinë dhe shqiptarët.
Etnografi, natyralisti dhe udhëtari francez Ami BUE (Ami Boué, 1794-1881), gjatë udhëtimeve nëpër Ballkan, vizitoi edhe Shqipërisë. Veprat e tij me interes për Shqipërinë janë “La Turquie d’Europe” (Turqia evropiane, Paris 1840), në katër vëllime; dhe “Recueil d’itinéraires dans la Turquie d’Europe” (Përmbledhje udhëtimesh në Turqinë evropiane, Vjenë 1854) në dy vëllime. Megjithëse ka dhënë disa të vlerësime të diskutueshme, të dhënat e tij kanë vlerë historike njohëse. Në veprën gjeologjike “Esquisse géologique de la Turquie d’Europe” (Përshkrim gjeologjik i Turqisë evropiane, Paris 1840), ndër të tjera ka folur për vendburimin e serës së Selenicës, për ujërat termale të Dibrës e të Fushë-Krujës dhe për gjipsin e Vlorës.
Një nga themeluesit e shkencës së albanologjisë, babai i albanologjisë Johan Georg fon HAN (Johann Gerge von Hahn, 1811-1869) ka qenë albanolog austriak me prejardhje gjermane, i lindur në Jenë. Gjatë udhëtimit në Shqipëri dhe Greqi, njohu shqiptarë dhe arbëreshë. Emërimi i tij si konsull i Austrisë në Janinë në vitin 1847, i dha atij mundësinë që t’i kushtojë thuajse tërë jetën e tij aktive si studiues i popullit shqiptar nga i cili ishin shkëputur arbëreshët në mesjetë. Hani është autor i veprës monumentale për historinë dhe botën shqiptare në përgjithësi “Albanesische Studien”(Studime shqiptare, Jena, 1954). Përpos veprës së sipërthënë, është autor edhe i veprave “Reise von Belgrad nach Saloniki” (Udhëtim nga Beogradi në Selanik, 1858) dhe “Reise durch die Gebiete des Drin und Vardar” (Udhëtim nëpër viset e Drinit dhe të Vardarit, 1867-1869).
Vëllimet II e III të “Studimeve shqiptare” u kushtohen çështjeve të gjuhës. E shtroi shumë më gjerë se paraardhësit çështjen e prejardhjes së shqiptarëve dhe të shqipes. Shfrytëzoi burimet antike që flisnin për karakterin jogrek të ilirëve, të epirotëve dhe të maqedonasve. Duke ndjekur rrugën e H. Tunmanit shfrytëzoi edhe toponomastikën dhe shpjegoi përmes shqipes shumë toponime ilire. Hani arriti në përfundimin se shqipja është vijuese e drejtpërdrejtë e njërit prej dialekteve të vjetra të ilirishtes dhe u bë një mbrojtës i vendosur i tezës së autoktonisë së shqiptarëve në viset e tyre të sotme. Sipas Hanit, ilirishtja është gjë gjuhë pellazge në kuptimin e gjerë të fjalës. Sipas tij, ilirët ishin një nga degët themelore të popullsisë paleoballkanike, që qëndronte më vete përballë grekëve të vjetër. Mendimi i tij ishte në kundërshti me tezën e përhapur në shek.. XIX se “shqipja lidhej me greqishten si gjuhë motra, për shkak të prejardhje së përbashkët të shqiptarëve dhe grekëve prej pellazgëve”. Mendimi Hanit u shërbeu rilindësve shqiptarë të cilët kërkonin që shqiptarët të njihen si një popull më vete, me rrugë historike të veçantë.
Në veprën “Studime shqiptare” Hani thotë: “Meqë shqiptarët nuk janë sllavë dhe nuk lidhen ngushtë me ndonjë nga popujt e tjerë që njohim, meqë burimet fare të pakta që kemi nuk flasin për ndonjë shtegtim tjetër (veç atij sllav), i cili të ishte aq i madh sa të krijonte një popull të madh, duhet pranuar se shqiptarët e sotëm janë banorët e hershëm parasllavë të atij vendi.” Më 1868 Hani boton në Vjenë veprën “Udhëtim nga Beogradi në Selanik”. Ai riformulon pikëpamjen e tij për autoktoninë e shqiptarëve. “Ne mund të pranojmë në mënyrë të padiskutueshme se shqiptarët e sotëm janë pasardhës të ilirëve dhe të epirotëve të lashtë” (vepra e cituar, f. 228). Në këtë vepër ai përshkruan vise të banuara nga shqiptarë në Kosovë, Maqedoni e Serbi, njeh prejardhjen dardane të kosovarëve, njeh autoktoninë e shqiptarëve në trevat e banuara prej tyre në Maqedoni në shekullin e kaluar. Argumentimi i autoktonisë së shqiptarëve nga Hani ngjalli një reagim të menjëhershëm nga ana e kundërshtarëve të autoktonisë.
Në veprën e dytë “Udhëtim nga Beogradi në Selanik” përshkruan trevat lindore të banuara prej shqiptarëve, në një kohë kur ende nuk kishte filluar shpërngulja e tyre nën trysninë e shtetit serb. Në veprën e tretë “Udhëtime nëpër viset e Drinit dhe të Vardarit” jep material të pasur dhe me vlerë për kushtet e jetesës të popullsisë së malësive, për institucionet juridike-shoqërore dhe për kulturën e saj.
Më 1864 botoi në gjermanisht dy vëllime me përralla greke dhe shqiptare “Griechische und Albanesische Märchen”. Pason vepra “Sagwissenschaftliche Studien” (Studime për gojëdhënat, Jenë 1872, 1876, në dy vëllime). U mor edhe me mitet dhe besimet popullore, me poezitë popullore, me gojëdhënat dhe me përrallat shqiptare. Në fushën e etnologjisë dha i pari një paraqitje të “Ligjit të Maleve”, Kanunit të Malësisë së Madhe. Vërejti “Kanunin e Dukagjinit” për viset veriore dhe “Kanunin e Skënderbeut” për Matin e Dibrën.
Profesori slloven i Universitetit të Vjenës, akademik në Austri, Franc MIKLOSIÇ (Franz Miklosich, 1813-1891) ka qenë sllavist, ballkanolog dhe albanolog, Ka botuar edhe studime për gjuhën shqipe si “Albanische Forschungen” (Hulumtime shqiptare) I, II. Për shqipen ka shkruar edhe studime të tjera sidomos në “Die slavischen Elemente im Rumänischen” (Elementet sllave në rumanishte). Është autor i veprës “Vergleichende Grammatik der slavischen Sprachen” (Gramatika krahasuese e gjuhëve sllave) në katër vëllime (1852-1875); mbahet si themelues i sllavistikës moderne apo i filologjisë sllave. Ka përkrahur tezën e prejardhjes ilire të gjuhës shqipe.
* * *
Në vitin 1877 në Gjermani del studimi i parë antropologjik për shqiptarët dhe me të bashkë, fillon antropologjia e shqiptarëve. Udhëhapës në këtë degë të albanologjisë do të jetë një figurë e shquar e shkencës së shekullit XIX, patologu dhe antropologu Rudolf VIRHOV (Rudolf Ludwig Carl Virchov,1821-1902) i njohur si themeluesi i patologjisë qelizore. Ai botoi në Berlin punimin “Mbi kraniologjinë e ilirëve”. Shqiptarët, kafkat e të cilëve i pat studiuar, Virhovi i identifikon me ilirët.
Nga fundi i shekullit të XIX HELBIG-u zbuloi se emrat e njerëzve që hasen në mbishkrimet mesape në shumë raste janë thuajse të njëjtë me antroponimet ilire të bregdetit lindor të Adriatikut.
Mesapët ishin një fis joitalik që në Italinë Jugore, në pjesën lindore të Gadishullit të Apenineve, kishin emigruar nga Epiri dhe Iliria. Ata ishin një degëzim i trungut të popullit ilir. Për t’i deshifruar mbishkrimet mesape, dijetarët vendosën ta shfrytëzojnë shqipen.
Studiuesi gjerman S. BUGE në vitet ‘90 të shekullit XIX botoi punimin “Mesapishtja dhe shqipja“ ku ai, në evolucionin fonetik dhe në leksik, midis gjuhës së mesapëve të lashtë dhe shqipes së sotme zbulon një sërë përputhjesh.
Në vitin 1861, arkeologu dhe natyralist francez Leon HËZEJ (Léon Heuzey, 1831-1922) vizitoi Shqipërinë për të studiuar terrenin ilir dhe maqedonas të përshkruar nga prijësi ushtarak romak, shkrimtar dhe burrë shteti Kaj Jul Cezar (Caius Julius Caesar, 100-44 para K.) në luftën me gjeneralin romak dhe burrin e shtetit, Pompeun (Gnaeus Pompeius Magnus, 106-48 para K.). U kushtoi vëmendje të veçantë qyteteve dhe monumenteve arkeologjike. Zbuloi i pari gërmadhat e Orikut dhe planimetrinë e parë të mureve rrethuese të Apolonisë. Kopjoi të gjitha mbishkrimet greke, latine e bizantine që ndeshi në këtë udhëtim dhe paraqiti në vizatime një tog pjesësh arkitektonike dhe skulpturash nga Apolonia dhe Durrësi. Monumentet më me vlerë historike e artistike, ndër to edhe mbishkrimin e fshatit Arapaj që bën fjalë për ujësjellësin e Dyrrahut (shekulli II) i nisi për në muzeun e Luvrit (Louvre). Bashkë me arkitektin Honore Dome (Pierre Jérôme Honoré Daumet, 1826-1911) botoi dy vëllime me titullin “Mission Archeologique de MacedoineI (Mision arkeologjik në Maqedoni, Paris 1867). Vepra tjetër “Les Operations militaires de Julius Cesar” (Veprimet ushtarake të Jul Cezarit, Paris 1886) në pjesën më të madhe zhvilluar në truallin ilir, ka edhe interes gjeografik e folklorik për gjendjen e trevave përkatëse në shekullin XIX.
* * *
Nga mesi i shekullit XIX në historiografinë gjermane dhe atë botërore po ngrihej figura e njërit prej historianëve më të mëdhenj të kohëve moderne, Teodor MOMSEN-it (Theodor Mommsen, 1817-1903). Ky laureat i çmimit “Nopbel” është autor i veprës voluminoze “Römisch Geschichte” (Historia e Romës, Lajpcig 1854-1856). Në punimin e vitit 1850 “Dialektet e Italisë së Jugut” ai arriti në përfundimin mbi lidhjet e mesapishtes me ilirishten dhe me shqipen. Në veprën madhore të tij “Historia e Romës”, epirotët e lashtë të prirë nga Pirua ai i mbiquan “shqiptarë të lashtësisë”. Jemi tani në kohën kur gramatikanët e rinj (Junggrammatiker) kishin formuluar ligjet e përgjithshme të evolucionit fonetik të gjuhëve.
Për shqipen ky moment arrin kulmin me botimin në vitin 1891 të “Fjalorit etimologjik të gjuhës shqipe“ nga albanologu austriak me prejardhje gjermane, një nga themeluesit e albanologjisë, grecist dhe turkolog, Gustav MAJER (Gustav Mejer, 1850-1900). Ka qenë profesor i gjuhësisë krahasuese indoevropiane në Universitetin e Gracit. Ndër të tjera, ka botuar veprën monumentale “Etymologisches Wortebuch der albanesischen Sprache” (Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe, Strasburg 1891) dhe gjashtë vëllime të serisë “Albanesische Studien”, I – VI, (Studime shqiptare, Vjenë 1883-1897). Në vëllimin III trajton temën Fonetika e pjesës indoevropiane të shqipes, që është e para fonetikë historike gjuhës shqipe. Në vëllimin V flet për të folmet shqipe në Greqi. Ka botuar edhe “Kurzgefasste albanesische Grammatik” (Gramatikë e përmbledhur e shqipes, Lajpcig 1888), Vuri në dukje edhe praninë e një numri jo të vogël fjalësh shqipe në gjuhën greke. Falë punës së tij, faktet eshqipes zunë më shumë vend në gjuhësinë krahasuese indoevropiane. Majeri përcaktoi shkencërisht se gjuha shqipe vjen nga ilirishtja dhe se ajo zë një vend më vete në rrethin e gjuhëve indoevropiane.
Historiani çek, profesor në Universitetin e Pragës, e më pas në Vjenë, Konstantin JIREÇEK (1854-1918) është autor i një vargu studimesh për vendet e Ballkanit, ndërmjet tyre disa edhe për Shqipërinë. Bashkë me L. Taloçin dhe M. Shuflajin botoi “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia” (Akte dhe diploma që ilustrojnë çështjet e Shqipërisë Mesjetare) vëll. I-II, Vjenë 1913-1916.
Gjuhëtari, ballkanologu dhe albanologu gjerman Gustav VAJGAND (Gustav Weigand, 1860-1930) është i njohur sidomos si studiues i gjuhës rumune. Hartoi atlasin e parë dialektor të rumanishtes*. U mor edhe me studimin e gjuhëve të tjera të Evropës Juglindore, sidomos me gjuhën shqipe dhe me bullgarishten. Dukuritë e përbashkëta të këtyre tri gjuhëve i lidhi me një substrat të përbashkët trak. Ishte përfaqësuesi kryesor i tezës se gjuha shqipe buron nga trakishtja. Këtë tezë e shtroi në artikullin: “A janë shqiptarët pasardhës të ilirëve apo të trakasve” të botuar në vitin 1927. Po atë vit, gjuhëtari Aleksandër Xhuvani (1880-1961) artikullin e përktheu në shqip dhe e botoi në revistën “Dituria”. G. Vajgandi ka botuar një gramatikë të gegërishtes jugore me titull “Albanesische Grammatik im südgegischen Dialekt” (Gramatike e shqipes së gegërishtes jugore, Lajpcig 1913). Kjo gramatikë mbështetet në materialet e të folmeve të Tiranës, të Durrësit dhe të Elbasanit. Përpos shpjegimeve gramatikore, libri përmban edhe ushtrime, copa leximi dhe përralla. Ka botuar edhe një fjalor shqip-gjermanisht dhe gjermanisht-shqip: “Albanesisch-Deutsches und Deutsch-Albanesisches Wörterbuch”, Lajpcig 1914.
Shënim: Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe është vepër sintetike themelore e dialektologjisë shqiptare që paraqet tiparet gjuhësore të dialekteve të gjuhës shqipe me metodën e gjeografisë gjuhësore dhe gjendjen e studimit të tyre. Vepra përfundoi së hartuari në vitin 1990 nga një grup dialektologësh të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë të ASHSH, si: gjuhëtari e dialektologu Jorgji Gjinari (1931-2020) – drejtues shkencor; gjuhëtari Bahri Beci (1936); studiuesi i gjuhës dhe letërsisë shqipe Gjovalin Shkurtaj (1943), studiuesi e dialektologu Xheladin Gosturani (1942-2000). Bashkëpunuan: gjuhëtari Menella Totoni (1935) dhe gjuhëtari Anastas Dodi (Vlorë, 1933 – Filadelfia, 2008). A. Dodi është autor i veprës “Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe”, Tiranë 2004, botuar nga ASH. Vëllimi i parë i “Atlasit dialektologjik të gjuhës shqipe” u botua në vitin 2007 nga departamenti i studimeve të Evropës Lindore në Universitetin e Napolit (Universitä degli Studi di Napoli L’Orientale).
* * *
Me shqipen është marrë filologu, neogramatikani dhe romanisti me prejardhje zvicerane Vilhelm MAJER-LYBKE (Vilhelm Meyer-Lübke, 1861-1936). Është autor i studimit të gjatë “Rumänisch, romanisch, abanesisch”. E ka ripunuar studimin e albanologut austriak Gustav Majerit (Mejer) “Die lateinischen Elemente im Albanesischen” (Elementet latine në shqip). Është autor i veprës madhore “Grammatik der Romanischen Sprachen” (Gramatikë e gjuhëve romane) etj.
Një nga themeluesit e arkeologjisë ilire është arkeologu dhe historiani austriak Karl PAÇ (Carl Patsch, 1865-1945). Prej viti 1921 ishte profesor në Universitetin e Vjenës dhe drejtor i Institutit Ballkanik po aty. Rrezen e interesave të tij shkencore e zgjeroi edhe mbi Shqipërinë. Arritjet e hulumtimeve të veta i përfshiu në librin “Das Sandschak Berat in Albanien” (Sanxhaku i Beratit në Shqipëri, Vjenë 1904). Në vitet 1922-1924 punoi në Shqipëri dhe ndihmoi një përpjekjet për ngritjen e një muzeu kombëtar. Botoi në shqip dy libra: “Ilirët” dhe “Gjendja ekonomike e kulturore e Shqipërisë në kohën e kalueme”, Tiranë 1923, 1925. Mendimi i tij, i shprehur në disa punime, për një nënshtresë trake në trevën e ardianëve e të dardanëve ilirë dhe për përbërjen etnike helene të qyteteve ilire Klos e Bylis, është rrëzuar nga studimet e mëvonshme.
Për ilirishten dhe shqipen ka shkruar edhe gjuhëtari austriak me prejardhje gjermane, indoevropianisti dhe grecisti i njohur Paul KREÇMER (Paul Kretschmer, 1866-1956). Ka qenë një prej profesorëve të Eqrem Çabejit në Universitetin e Vjenës.
Ndihmesë të vyer për historinë e popullit shqiptar ka dhënë historiani rumun me prejardhje shqiptare Nikolla JORGA (Nicolae Iorga, 1871-1940). Në vitet 1915-1916 botoi në Bukuresht, në gjuhë të huaja disa vëllime me titull “Shënime dhe ekstrakte në shërbim të historisë së kryqëzatave të shekullit XV”. Aty jep një material të pasur dokumentar për luftërat kundërosmane të popullit shqiptar gjatë epokës së Gjergj Kastriotit. Në vitin 1915, në Bibliotekën Laurentiane të Firences zbuloi dokumentin e parë të gjuhës shqipe “Formula e pagëzimit” të vitit 1462, shkruar nga kryepeshkopi i Durrësit, bashkëpunëtor dhe këshilltari i Gjergj Kastriotit, Pal Engjëlli (rreth 1417-1470). Në vitin 1915 N. Jorga e botoi Formulën e pagëzimit. Në vitin 1919 botoi veprën “Brève histoire de l’Albanie et du peuple albanaise”), (Histori e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar”, Bukuresht 1919). Më pas botoi veprën “Histori e shteteve të Ballkanit deri më 1924”, Paris 1925) ku çështje të historisë së Shqipërisë zënë një vend të dukshëm. Jorga u vra nga forcat fashiste rumune Garda e Hekurt.
Në fillim të shekullit XX pasuan studime të tjera për shqiptarët, si ato të studiuesit italian Françesko RIBEKO (Francesco Ribezzo, 1875-1952).
Gjuhëtari dhe albanologu i shquar austriak me prejardhje çifute Norbert JOKL (Norbert Jokl, 1877-1942) lindi në Bzenec të Moravisë. Më 1907 filloi ta mësonte shqipen si autodidakt. Si kryebibliotekist në Universitetin e Vjenës dha njëkohësisht mësim si pedagog i jashtëm për shqipen, për gjuhët baltike etj. U zhduk nga nazistët më 1942. Më 1972, me rastin e 30-vjetorit të vdekjes së tij, në Insbruk të Austrisë u organizua një konferencë ndërkombëtare. Në të morën pjesë edhe gjuhëtarë shqiptarë. Tërë jetën e vet ia kushtoi studimit të gjuhës shqipe. Punoi në fushën e etimologjisë dhe të fjalëformimit historik, të marrëdhënieve të shqipes me gjuhët e tjera, për fonetikën dhe morfologjinë historike të saj. Si vëllime më vete arriti të botonte vetëm “Studien zur albanesischen Etymologie und Wortbildung”, Vjenë 1911 (Studime për etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes) dhe “Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen”, Berlin-Lajpcig, 1923 (Gjurmë gjuhësore e historike-kulturore nga lëmi i shqipes). Për shqipen ka edhe studime të tjera. I çoi përpara gjurmimet etimologjike shqiptare, hodhi dritë mbi prejardhjen e shumë fjalëve të shqipes, duke provuar burimin vendës të mjaft elementeve të mbajtura si huazime.
Mbajti rubrikën e bibliografisë për gjuhën shqipe në organin vjetor ndërkombëtar “Indogermanisches Jahrbuch” (1916-1940), ku paraqiti sistematikisht të gjitha botimet albanologjike të atyre viteve.
Më 1937, me rastin e 25-vjetorit të shpalljes së pavarësisë, vizitoi Shqipërinë. Hulumtoi problemin e burimit të shqipes. I shqyrtoi marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e lashta jogreke të Ballkanit, me ilirishten dhe trakishten. Shtjelloi tezën e tij të prejardhjes së shqipes, duke bërë një sintezë të tezave ilire dhe trake. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.
Gjuhëtari dhe albanologu austriak Maksimilian LAMBERC (Maximilian Lambertz, 1882-1963) studioi dialektet arbëreshe, ndarjen dialektore të shqipes, folklorin. Gjatë Luftës I Botërore bëri një udhëtim studimi në Shqipëri, mblodhi lëndë folklorike e dialektore dhe mori pjesë në punën e Komisisë Letrare Shqipe*. Ka botuar disa vepra për folklorin. Studime themelore të tij janë “Die Volkspoesie der albaner” (Poezia popullore shqiptare, Sarajevë 1917), “Albanische Märchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde” (Përralla shqiptare dhe tekste të tjera nga folklori shqiptar, Vjenë 1922), “Shqipëria rrëfen”, (1956), studimin për ciklin shqiptar të kreshnikëve “Epika popullore shqiptare”, (1958). Pas vdekjes u botua punimi “Mitologjia shqiptare” (1969). Më 1914, në fushën e sintaksës, botoi një monografi për periudhën hipotetike të shqipes. Pas Luftës II Botërore u vendos në RD Gjermane. Botoi “Fjalor shqip-gjermanisht” (1954), “Antologji shqipe” (1955), “Gramatikë” (1959). Shkroi artikuj dhe recensione për botime gjuhësore dhe letrare shqipe. Përktheu në gjermanisht dhe botoi poemën “Lahuta e malcís” të Gjergj Fishtës (1871-1940), si dhe dramën “Toka jonë” të Kolë Jakovës, 1916-2002).
Shënim: Komisia Letrare Shqipe (1916-1918) është komision gjuhëtarësh e shkrimtarësh që u ngrit në Shkodër më 1916 pranë Drejtorisë së Arsimit me nismën e një grupi intelektualësh shqiptarë dhe me mbështetjen e konsullit të përgjithshëm të Austro-Hungarisë e të Komandës ushtarake austriake në Shkodër, për të zgjidhur probleme të arsimit dhe gjuhës letrare pas Kongresit të Manastirit (1908). Në të morën pjesë Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Hil Mosi, Sotir Peci, Mati Logoreci, Gjergj Pekmezi, Aleksandër Xhuvani, Ndre Mjeda, Ambroz Marlaskaj, Ndue Paluca, Hafiz Ali Korça, Vinçenc Prennushi, Luigj Naraçi, Josif Haxhimima të cilët e vunë punën e KLSh në shërbim të çështjes kombëtare. Kryetar u caktua Gjergj Pekmezi.
* * *
Studiuesi i historisë së gjuhës shqipe Henrik BARIQ (Henrik Barić, Dubrovnik, 1888 – Beograd, 1957) ka qenë gjuhëtar kroat, ballkanolog dhe albanolog. Në vitin 1906 i filloi studimet në Grac dhe në Vjenë. Studioi gjuhësinë e përgjithshme, gramatikën krahasuese, romanistikën dhe sllavistikën. Disertacionin e doktoratës e mbrojti në Vjenë. Më 1920, docent, më 1923 profesor inordinar, ndërsa më 1930, profesor ordinar në Universitetin e Beogradit. Pas Luftës II Botërore, profesor ordinar edhe në Universitetin e Sarajevës. Në vitet 1923-1926 botoi revistën “Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju“ (Arkivi i lashtësisë, i gjuhës dhe i etnologjisë shqiptare). Është autor i veprave: „Älbanorumänische Studien I“ (Studime rumune-shqiptare, Sarajevë 1919), „Ilirske jezične studije I“ (Studime gjuhësore ilire I, Zagreb 1948), „Poreklo Arbanasa u svetlu jezika“ (Prejardhja e shqiptarëve në dritën e gjuhës, Sarajevë 1954), „Hymje në historinë e gjuhës shqipe“ (Prishtinë 1955), botuar në Sarajevë më 1959 edhe serbisht-kroatisht. Ka botuar edhe një varg artikujsh. Ndërmori një fjalor serokroatisht-shqip nga i cili u botua vetëm pjesa e parë „Rečnik srpskoga ili hrvatskoga i arbanaškoga jezika“, Zagreb 1950. Në shqyrtimet etimologjike të tij, H. Bariqi e shtoi fondin e njohur indoevropian të shqipes dhe trajtoi disa dukuri të fonetikës historike të saj. Trajtoi përkimet gjuhësore ndërmjet shqipes dhe rumanishtes dhe mbështeti tezën trake të prejardhjes së gjuhës shqipe.
Në vitet ‘30 të shekullit XX pasuan studimet e gjuhëtarit gjerman Albreht fon BLUMENTAL (Albrecht von Blumenthal, 1889-1945), kurse në vitet ‘60 të atij shekulli – studimet e O. HAS-it.
Historiani kroat Millan SHUFLAJ (Milan Šufflay, 1897-1931) është studiues i historisë mesjetare shqiptare. Pas një udhëtimi në Shqipëri u vra barbarisht nga policia jugosllave. Bashkë me historianin hungarez Ludovik Taloçi (Lajos ose Ludwig Thalloczy, 1854/56-1916) dhe historianin çek Konstantin Jireçek (1854-1918) botoi më 1913 dhe 1918 vëll. I e II të përmbledhjes “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia” (Akte dhe diploma që ilustrojnë çështje të Shqipërisë mesjetare, vëll. I-II, Vjenë 1913-1916). Me bashkautorët e mësipërm botoi përmbledhjen me studime “Illyrisch-Albanische Forschungen” (Studime iliro-shqiptare, I-II, Lajpcig 1916). Më 1924 u botua nga Akademia e Shkencave e Vjenës vepra “Städte und Bürgen Albaniens hauptsächlich während des Mittelalters” (Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë kryesisht gjatë Mesjetës). Pasojnë punimet “Povijest sjevrnih Arbanasa” (Historia e shqiptarëve të Veriut) dhe “Srbi i Arbanasi” (Serbët dhe shqiptarët). Më 1920, me pseudonimin Alba Limi, botoi romanin historik me temë shqiptare Konstantin Balsha”. Historia e shqiptarëve është për të, histori e një entiteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone dhe vazhdimësi të pandërprerë, me aftësi të madhe rigjenerimi. Ajo përfaqëson thelbin autentik të historisë së Ballkanit të lashtë.
Gjuhëtari gjerman, indoevropianist Hans KRAHE (1898-1965) u mor me zbërthimin e venetishtes dhe të ilirishtes, e në mënyrë të veçantë me problemin e gjuhës në kohën parahistorike, kryesisht në bazë të emrave të lashtë të ujërave (hidronimisë). Studioi emrat ilirë të vendeve dhe të njerëzve. Është autor i veprave “Die alten balkanillyrischen geographischen Namen” (Emrat e vjetër gjeografikë të ilirishtes ballkanike, Hajdelberg 1925); “Lexikon altillyrischer Personennamen “ (Fjalor i emrave të vjetër vetjakë ilirë, Hajdelberg 1929); “Die Sprache der Illyrier” (Gjuha e ilirëve, Visbaden 1955). I ndikuar edhe nga teza e “panilirizmit”, e përhapur që nga fundi i shek.. XIX, ai besonte se kishte gjetur mbetje të ilirishtes në të gjithë Evropën, duke arritur në përfundim se këto ishin gjurmë të përhapjes së dikurshme të ilirëve. Ky koncept sot quhet i tejkaluar. Vetë H. Krahe e pati rishikuar këtë tezë në studimin “Vom Illyrischen zum Alteuropäischen” (Nga ilirishtja në evropianishten e vjetër) të vitit 1964. Në të, emrat e diskutueshëm të vendeve ia atribuon një substrati të vjetër indoevropian të përbashkët.
Gjuhëtari italian Karlo TALJAVINI (Carlo Tagliavini, 1903-1982) ishte romanist, ballkanolog e albanolog. Profesor në Universitetin e Padovës, ku mbajti vite me radhë ligjërata për gjuhën e për letërsinë shqipe. Botoi studime dhe artikuj për çështje të dialektologjisë, të leksikologjisë historike, të historisë së gjuhës shqipe dhe të gjuhësisë shqiptare. Prej vitit 1941 mbajti për disa vjet rubrikën bibliografike për albanologjinë dhe ballkanistikën në organin “Indogermanisches Jahrbuch”. Në veprën “L’albanese di Dalmazia” (Shqipja e Dalmacisë, Firence 1937) flet për të folmen shqipe të Borgo Ericos (Arbëneshit) të afër Zarës. Në punimin “Stratificazzione del lessico albanese. Elementi indoeuropei” (Shtresëzimi i leksikut të shqipes. Elementet indoevropiane, Bolonjë 1965) ka dhënë ndihmesë për studimet etimologjike në fushë të shqipes. Hartoi monografinë dialektologjike “Le parlate albanesi di tipo Ghego orientale (Dardania e Macedonia nordocidentale)” (Të folmet shqipe të tipit të gegërishtes lindore. Dardania dhe Maqedonia veriperëndimore, Romë 1942) në të cilën dha edhe disa tipare të të folmeve të Kosovës e të Maqedonisë. Në vëllimin “Stratificazzione del lesicco albanese” (1943, 1965) u botua një pjesë e kursit për gjuhën shqipe të mbajtur prej tij.
Gjuhëtari rumun, ballkanolog dhe albanolog Haralamb MIHËESKU (Haralambie Mihaescu, 1907-1985) për gjuhën shqipe flet në veprën “Les elements latins de la langue albanaise” (Elementet latine të gjuhës shqipe, 1966). Ka sjellë ndihmesa në kritikën shkencore me recensionet për vepra rreth gjuhës shqipe. Ka marrë pjesë në veprimtari shkencore albanologjike. Ka sjellë argumente për prejardhjen ilire të gjuhës shqipe dhe autoktoninë e hershme të popullit shqiptar në trevat e tij të sotme.
Gjuhëtari bullgar, indoevropianist, ballkanolog dhe albanolog Vladimir GEORGIEV (Vladimir Georgiev, 1908-1986) studioi në Sofje filologjinë klasike. Në vitet 1932-1934 kreu një specializim në Vjenë. U mor me probleme të gjuhëve ballkanike, të gjuhësisë indoevropiane dhe të gjuhëve sllave. Në kuadër të studimeve ballkanologjike trajtoi gjendjen gjuhësore të Ballkanit në lashtësi, probleme të etnogjenezës së popujve të Ballkanit sipas të dhënave gjuhësore, lidhjet ndërmjet popujve të lashtë të këtij gadishulli – ilirëve, trakasve dhe grekëve, probleme të substratit ballkanik dhe të lidhjes gjuhësore ballkanike. Mbrojti tezën se në pjesën lindore të këtij gadishulli banonin trakasit në jug dhe dakogetët në veri. Gjuhën shqipe, për nga burimi, e mendonte të afërt me dakomizishten. Është autor i disa veprave studimore. Midis tyre edhe vepra “Introduction to the History of the Indo-European Languages” (Hyrje në historinë e gjuhëve indoevropiane, Sofje 1981). Tregoi interesim për gjuhët e vdekura, si pellazgjishtja, hetitishtja, etruskishtja.
Në vitin 1963 u themelua Shoqata Ndërkombëtare e Studimeve për Evropën Juglindore (Association Internationale d’Études du Sud-Est Européen – AIESEE). Sekretariati i Përgjithshëm e ka selinë në Bukuresht. V. Georgiev u zgjodh kryetar i parë i saj.
Gjuhëtari dhe albanologu francez Anri BUASËN (Henri Boissin, 1910-1975) diplomoi për anglishten, për disa gjuhë ballkanike, fino-ugrike dhe më 1949 edhe për shqipen. Me kursin e tij “Hyrje në albanologji” (1949) mund të merret si themelues i mësimit të shqipes në Francë. Degën e shqipes e drejtoi deri në vitin 1968. Me disertacionin “Le dialect guégue parlé à Arbanasi en Dalmatie” (Dialekti gegë që flitet tek arbanasit në Dalmaci) solli ndihmesë të re në studimet dialektore. Vepra kryesore e tij është “Grammaire de l’albanais moderne” (Gramatikë e shqipes së sotme, Paris 1975). Për shqipen dhe letërsinë shqipe ka shkruar një varg artikujsh. Më 1962, mori pjesë në Konferencën e Parë të Studimeve Albanologjike të mbajtur në Tiranë.
Gjuhëtarja dhe albanologia ruse Agnia Vasilevna DESNICKAJA (1912-1992) studioi për filologji gjermane në Leningrad. Në vitet 1976-1988 drejtoi sektorin e studimeve krahasuese-historike të gjuhëve indoevropiane dhe të gjuhësisë areale. Aty u shfaq interesimi për ballkanistikën, e posaçërisht për gjuhën shqipe. Në vitin 1957, në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Leningradit, themeloi degën e gjuhës e të letërsisë shqipe të cilën e drejtoi deri në vitin 1992. Në vitin 1946 vizitoi Shqipërinë. Më 1957 përsëri vjen në Shqipëri, por tani për qëllime studimi. Po këtë vit nisi botimi i punimeve të saj kushtuar gjuhës dhe letërsisë shqipe. Mori pjesë disa herë në veprimtaritë shkencore të mbajtura në Prishtinë në vitet 1974-1986. Në vitin 1990 mori pjesë në kolokuiumin e mbajtur në Tiranë, kushtuar Naim Frashërit.
A. Desnickaja u mor me një varg fushash të studimeve shqiptare: me historinë e gjuhës, dialektologjinë, huazimet leksikore, strukturën morfologjike, gjuhën letrare dhe gjuhën e folklorit, me lidhjet ballkanike të shqipes, letërsinë shqipe dhe epikën. I përmbahej mendimit për prejardhjen ilire të shqipes. I dha rëndësi rindërtimit të brendshëm të gjendjes së shqipes së vjetër dhe integrimit në indoevropianistikë të këtij vështrimi me të dhëna të reja rreth shqipes. Ka treguar disa tipare të përbashkëta të shqipes me gjuhët gjermane. Është autore e veprës “Albanskyj jazyk i ego dialekty” (Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, Prishtinë 1972) dhe e përmbledhjes “Letërsia shqipe dhe gjuha shqipe” (1987). Paraqiti një tezë origjinale për eposin shqiptar, duke pohuar se ai u formua në etapën e fundit të rendit fisnor, por më vonë mori mbishtresa të reja. Në veprën “Istoria vsemirnoj literatury” (Historia e letërsisë botërore). Në këtë vepër me shumë vëllime, letërsinë shqipe e përfshiu me tre krerë, Moskë, vëll. 5, 1988; vëll. 6, 1989; vëll. 7, 1991.
Gjuhëtari amerikan Erik Pret HEMP (Eric Pratt Hamp, 1920/21-2019) është një nga indoevropianistët e sotm më në zë. Është edhe albanolog. Anëtar i jashtëm i ASHSH dhe i ASHK. Është marrë edhe me studimin e shqipes. Ka shkruar një varg artikujsh për etimologjinë e një numri fjalësh të shqipes, për fonetikën historike, për numërorët e shqipes, për vendin e shqipes në familjen e gjuhëve indoevropiane, për marrëdhëniet e shqipes me mesapishten, për tiparet ballkanike të shqipes, për të folmen shqipe të arbëreshëve dhe të arvanitasve. Është autor i studimeve “On the Arvanitika dialects of Attica and Megarit” (Të folmet arvanitase të Atikës dhe të Megaridës, 1961); “The Albanian dialect of Mandres” (E folmja shqipe e Mandrës,1965); “Il sistema fonologico della parlata di Vaccarizzo Albanese” (Sistemi fonologjik i së folmes së Vakaricit, Kozencë-Rende, 1993). Është autor i studimeve “The position of Albanian” (Vendi i shqipes) botuar më 1966 në “Ancient Indo-European dialcts”; “Albanian” (Shqipja) botuar më 1972 në “Current Trends in Linguistics”, vëll. 9.
Gjuhëtari kroat Radoslav KATIÇIQ (Radoslav Katičić, Zagreb, 1930 – Vjenë, 2019) është studiues i filologjisë klasike, indoevropianist, sllavist, ballkanolog dhe indolog. Prej vitit 1977 profesor i filologjisë sllave në Universitetin e Vjenës. Në fushën e ballkanologjisë ka shkruar veprën “Ancient Balkan Languages” (Gjuhët e lashta të Ballkanit, 1976), në dy vëllime. Në të, me argumente historiko-gjuhësore dhe onomastike shtjellon tezën e prejardhjes ilire të shqipes. Hapësirën onomastike ilire në lashtësi e ndante në tri zona të mëdha: liburne, panone dhe ilire e mirëfilltë (Illyrii proprie dicti). Është edhe autor i një libri për mitologjinë ilire.
* * *
Historia dhe gjuha e ilirëve u njoh me një konsensus të kënaqshëm ndërkombëtar si histori dhe gjuhë e paraardhësve të shqiptarëve. Kërkimet në këtë fushë, duke nisur nga fillimi i shekullit XX, formojnë një fushë të veçantë të dijes, të njohur si ilirologji. Prejardhja ilire e shqipes dhe e shqiptarëve si dhe autoktonia e tyre në të gjitha hapësirat shqiptare të Gadishullit Ballkanik, sot është pranuar pothuajse në të gjitha qarqet shkencore të Evropës dhe më gjerë. Prejardhja ilire e shqipes dhe e shqiptarëve përbën ndërgjegje kombëtare për kombin shqiptar.
LETËRSIA GOJORE SHQIPTARE DHE STUDIUESIT E HUAJ – Përmbledhja më e hershme e letërsisë gojore shqiptare u botua në Gjermani nga Johan georg fon Han në trevëllimshin “Albanesische Studien” (Studime shqiptare, Jenë 1854). Mjeku gjerman Karl Hajnrih Teodor Rajnholt (Karl Heinrich Theodor Reinhold, 1810-1880) shërbeu në flotën greke kur u njoh me folklorin shqiptar nga detarët shqiptarë. Në librin “Noctes Pelasgicae” (Net pellazge, Athinë 1855) botoi një përmbledhje me këngë popullore, rrëfenja dhe fjalë të urta shqiptare, bashkë me një gramatikë të shqipes. Folkloristi italian Xhuzepe Pitre (Guiseppe Pitrè, 1841-1916) në librin “Fiabe, novelle e racconti popolari siciliani” (Përralla, tregime e rrëfenja popullore siciliane, Palermo 1875, katër vëllime) botoi një përmbledhje përrallash popullore nga Sicilia. Konsulli francez Ogyst Dozon (Auguste Dozon, 1822-1891) që e kishte selinë në Janinë e Selanik, botoi përralla dhe këngë popullore shqiptare në librin “Manuel de la langue chkipe au albanaise” (Doracak i gjuhës shqipe ose albaneze, Paris 1879). Pas dy vjetëve botoi librin “Contes albanais, recueillis et traduits” (Rrëfenja shqiptare, të mbledhura e të përkthyera, Paris 1881). Gjuhëtari çek Jan Urban Jarnik (1848-1923) botoi materiale folklorike shqiptare, ndërto një poezi, dy përralla popullore dhe 53 fjalë të urta nga krahina e Shkodrës në librin “Prispevky ku poznani nareci albanskych” (Ndihmesë për njohjen e dialekteve të shqipes, Pragë 1883). Albanologu austriak Gustav Majeri (Gustav Meyer, 1850-1900) botoi 14 rrëfenja shqiptare në “Albanische Märchen” (Rrëfenja shqiptare, Lajpcig 1884) si dhe një numër rrëfenjash toske si shtojcë e gramatikës së ti shqipes “Kurzgefaßte albanesische Grammatik mit Lesetücken und Glossar” (Gramatikë e shkurtër e shqipes me tekste e fjalor, Lajpcig 1888). Material folklorik botoi edhe në vëllimet V e VI të “Albanesische Studien” të tij (Studime shqiptare, Vjenë 1896-1897). Indoevropianisti danez Holger Pedersen (1867-1954), më 1893 vizitoi Shqipërinë, për të mësuar gjuhën dhe për të mbledhur material gjuhësor. Përmbledhja me 35 përralla popullore shqiptare që i regjistroi në Shqipëri dhe në Korfuz, u botua në librin “Albanesische Texte mit Glossar” (Tekste shqipe me fjalor, Lajpcig 1895).
