Nga Xhelal Zejneli
TRAGJEDIA E GJENIUT – DOSTOJEVSKI
PASQYRUES I RUSISË SË SËMURË, I SHOQËRISË RUSE TË SËMURË
Fjodor Mihajlloviç Dostojevski ka qenë i ngarkuar nga sëmurja e epilepsisë. Supozohet se nga kjo sëmurje kanë vuajtur Herkuli, Ajaksi, Empedokle, Marku i Sirakusit, Sokrati, Jul Cezari, Livie Druz, Shën Gjoni, Makbethi, Karli i Madh, Petrarka, Dante Aligieri, Rishelie, Kromveli, Pjetri i Madh, Napoleoni etj.
Shënim: Herkuli (ose Heraklesi) – në mitologjinë antike greke; më i madhi i të gjithë heronjve, me famë për fuqi dhe guxim; Ajaksi – në mitologjinë antike greke; ishte një luftëtar i Luftës së Trojës, i dyti nga trimëria në krahun grek pas Akilit; Empedokle (483-423 para K.) – filozof antik grek; Marku i Sirakut; Sokrati (469-399 para K.) filozof antik grek, u akuzua se e prish rininë dhe se nuk u beson perëndive të shtetit; u dënua me pirjen e gotës me helm; prokurorë ishin Meleti, Aniti dhe Likoni; u mbrojt me krenari, ndërsa helmin e piu me qetësi;Jul Cezari (100-44 para K.) burrë shteti romak, prijës ushtarak dhe diktator; autor i veprës “De bello Gallico” (Për luftën në Gali); Livie Druz; Shën Gjoni (rreth 347-407) mjek i Kishës, peshkop i Kostandinopojës; Makbethi (rreth 1005-1057) mbret i Skocisë; hipi në fron pasi vrau kushëririn e tij Dunkanin I; u vra prej Malkolmit III; Karli I i mbiquajtur Karli i Madh (lat. Carlus Magnus, 742-814) mbret i frankëve dhe perandor i perandorisë së Shenjtë Romake; Petrarka (Francesco Petraca, 1304-1374) poet italian; Dante Aligieri (1265-1321) poet italian; Kardinal Rishelie (Armnad Jean du Plessis, 1585-1642 ) burrë shteti i francez, ministër i pushtetshëm i Punëve të Jashtme dhe i Ushtrisë në kohën e Luigjit XIII; Oliver Komveli (Oliver Cromwell, 1599-1658) gjeneral dhe burrë shteti anglez; Pjetri i Madh ose Pjetri I (1672-1725) car i Rusisë, zbatoi politikë ekspansioniste përgjatë brigjeve të detit Baltik; aneksoi Estoninë dhe Letoninë dhe një pjesë të Finlandës. Në vitin 1703 e bëri Shën-Petersburgun kryeqytet të Rusisë; Napoleon Bonaparte (1769-1821) perandor i Francës.
* * *
Epilepsia e Dostojevskit ka mundur të burojë, si nga vija e babait, ashtu edhe nga vija e së ëmës për arsye se që të dy kanë qenë tejet të ngarkuar me forma të ndryshme të neuropative dhe të psikopative.
Biografi i Dostojevskit Vjetrinski shkruan se babai i tij ka qenë “njeri i ngrysur, nervoz dhe sedërmadh zemërak”. Po ky biograf shton se Dostojevski ka folur me respekt për të gjithë anëtarët e familjes së vet, por “për babanë nuk ka dashur të flasë dhe është lutur që të mos e pyet për të; po ashtu pak ka folur edhe për vëllain Andreun”.
Ç’është ajo që fsheh shkrimtari për të atin? Kjo është zbuluar shumë më vonë, kur vajza e Dostojevskit Lubov Dostojevskaja i ka botuar kujtimet për të atin. Para lexuesve ajo e heq krejt vellon e sekretit dhe thotë se babai i Dostojevskit ka qenë një alkoolik i tmerrshëm dhe tiran i lemerishëm, si në shtëpi ashtu edhe jashtë saj, sidomos ndaj muzhikëve (fshatarëve) në pronën bujqësore, të cilët, të zemëruar, e kanë rrahur brutalisht. Si duket, kjo tirani ka pasur bazë sadiste.
E ngarkuar ka qenë edhe nëna e shkrimtarit. Ka qenë me nerva të dobëta. Strahovi shkruan se ajo ka qenë “e heshtur, e tërhequr dhe frikacake”. Ka qenë me konstitucion shëndetlig dhe lehtë të lëndueshëm dhe herët ka vdekur nga tuberkulozi. Kur i vdiq e ëma, shkrimtari i ardhshëm ishte 15-vjeçar. Të gjithë fëmijët e Dostojevskit të vjetër (babait të shkrimtarit) kanë qenë të ngarkuar me një trashëgimi të rëndë. Në kujtimet e veta, Lubov Dostojevskaja shkruan se vëllezërit e shkrimtarit, si i madhi ashtu edhe më i vogli, kanë qenë alkoolikë të papërmirësueshëm dhe hora. E vetmja motër Varvara ka qenë e ligë dhe shpirtkazmë në atë masë saqë e kanë vrarë njerëzit e shtëpisë. Djali Varvarës ka qenë idiot, ndërsa djali i vëllait më të madh të shkrimtarit, në pikëpamje mendore i zgjuar, ka vdekur nga paraliza progresive. Për një hallë të vet F. M. Dostojevski shkruan se “ka pasur kujtesë të dobët, ndonëse në dukje ka qenë pa probleme shëndetësore; ka qenë pa karakter dhe e pavendosur, i është nënshtruar çfarëdo ndikimi dhe është frikuar nga djalli”. Lubov Dostojevskaja pohon se “të gjithë anëtarët e familjes kanë vuajtur nga prishja e nervave, nga çrregullime shpirtërore dhe nga prirje kriminale”.
Natyra dhe forma e ngarkesës trashëguese janë shfaqur te Dostojevski qysh në fëmijërinë e hershme. Simptomë e parë më e fuqishme kanë qenë halucinacionet. Ato i janë paraqitur kur ka qenë rreth dhjetë vjeç. Rastin e parë e ka treguar vetë Dostojevski në revistën e vet “Ditari i shkrimtarit”. Njëherë, verës, kur ka qenë vetë në pyll në pronën e babait, përnjëherë ka dëgjuar sesi dikush bërtet me zë të frikshëm: “Ja ujku!” I frikësuar nga britmat dhe pa mend në krye, largohet nga pylli si i marrë, takon muzhikun Marea. Ai e qetëson dhe e nxjerr në rrugën që shpie drejt fshatit.
Dostojevski thotë se qysh si fëmijë ka dëgjuar lloj-lloj zërash të tjerë. Si i vogël, është frikuar natën më shumë se fëmijët e tjerë dhe në gjumë shpesh është përpëlitur nga frika.
Nuk ka të dhëna se kur i janë paraqitur sulmet e para epileptike, por është e mundur që edhe ato kanë filluar në fëmijërinë e hershme. Një shok i tij i fëmijërisë tregon se ka qenë dëshmitar i një sulmi të tillë epileptik, kur Dostojevski “është rrokullisur në rrugë me shkumë në gojë”. Një shok tjetër i tij, shkrimtari Grigoroviç shkruan se sëmundja e tij është shfaqur shumë herë qysh si student në Shkollën e inxhinierisë. “Disa herë, gjatë shëtitjeve tona të rralla ka pësuar sulme. Njëherë, duke e kaluar rrugën “Trojicka”, e pamë patrullën. Dostojevski u ndal sakaq dhe mori të kthehet. Sa i bëmë do hapa, ai pësoi një sulm aq të fortë sa që, bashkë me do të tjerë, e largova dhe e futa në një dyqan aty pranë”.
Doktor Janoski të cilit Dostojevski shpesh i drejtohej për këshilla mjekësore, duke e fshehur prej tij epilepsinë e vet, shkruan: “Sëmundja e parë për të cilën më është drejtuar Dostojevski ka qenë e një natyre lokale dhe të kufizuar. Gjatë mjekimit shpesh ankohej për dhimbje koke të shpeshta që ai i quante marramendje. Duke e përcjellë gjendjen e shëndetësore të tij dhe duke ditur shumëçka që m’i kishte treguar vetë ai për çrregullimet nervore që i ka pasur në fëmijëri dhe duke pasur parasysh temperamentin e tij dhe konstitucionin e tij, gjithmonë kam pasur parasysh njëfarë sëmundjeje nervore”.
Më vonë gjatë jetës sulmet e epilepsisë kanë qenë të shpeshta dhe janë bërë dukuri e rëndomtë. Këto sulme i kanë shënuar shumë miq të tij. Poeti dhe publicisti rus Nikollaj Aleksejeviç Njekrasov (1821-1878) dhe tregimtari e romancieri rus Ivan Sergejeviç Turgenjev (1818-1883) e kanë shënuar rastin kur pas publikimit të “Njerëzve të mjerë”, një bukuroshe e shoqërisë së lartë e ka ftuar shkrimtarin e famshëm në sallonin e saj, ku ka qenë e pranishme bota më elitare. Sapo ka dhënë krye në atë sallon luksoz dhe plot shkëlqim, ende pa u përshëndetur me nikoqiren, Dostojevski ka rënë në dysheme si të kishte qenë qiri, i shtangur, me fytyrë të shtrembëruar dhe me shkumë në gojë. A. Milukov në kujtimet e veta e ka shënuar rastin kur Dostojevski ka qenë për vizitë tek ai në Pavllovskë, afër Petrogradit. Sapo e ka marrë gotën, Dostojevski ka pësuar sulm. Kur Milukovi e ka përcjellë deri në stacionin hekurudhor, papritmas ka bërtitur në rrugë. “Sulm! Tani do të ketë edhe sulm”. Por, këtë herë nuk kishte pasur sulm, as pas tri herëve mu pas kësaj, kur sërish me britma ka paralajmëruar sulme. Kur të nesërmen Milukov e ka vizituar në banesën e tij, Dostojevskin e kishte parë të dobësuar sikur pas ndonjë sëmundjeje të rëndë. “Në fillim edhe nuk më njohu – pohon ky dëshmitar. Shoku më i ngushtë i Dostojevskit, Strahov, shkruan se “sulmet e epilepsisë kanë ndodhur përafërsisht një herë në muaj”. Ndonjëherë kanë qenë më të rralla, herë-herë edhe më të shpeshta, madje edhe dy herë brenda javës.
Dostojevskit, si të gjithë epileptikëve, nuk i është kujtuar asgjë se ç’ka ndodhur gjatë sulmit. Pas sulmit duhej të kishte kaluar njëfarë kohe për t’i njohur miqtë apo të afërmit. Sikur të gjithë epileptikët, edhe e ka parandier shfaqjen e sulmit. Lidhur me këtë Strahovi shkruan: “Shfaqjen e sulmit e ka parandier saktësisht, por ka pasur raste kur sulmi, ndonëse e ka parandier, nuk ka ndodhur. Në romanin “Idioti” është përshkruar në hollësi parandjenja e epileptikut mu para sulmit. Njëherë kam qenë dëshmitar sesi ka rrjedhur sulmi te Dostojevski. Sa më kujtohet, ishte viti 1863, në prag të Pashkëve. Natën vonë, rreth orës 11 vjen ai tek unë. Nga biseda, Dostojevski u ngazëllua. Ecte nëpër dhomë. Fliste për diçka të madhërishme dhe të hareshme. Unë bëra një ndërhyrje, ndërsa ai përnjëherë m’u drejtua me fytyrë të magjepsur. Kjo tregonte se ngazëllimi ishte në kulm. Sakaq u ndal, sikur të kërkonte një fjalë të përshtatshme për mendimin e vet. Prita se do të thotë diçka të pazakonshme. Përnjëherë, nga goja e hapur e tij doli një zë i çuditshëm, i zgjatur dhe i pakuptimtë. U rrëzua pa vetëdije në mes të dhomës”.
Strahov rrëfen: “Dostojevski shpesh më ka thënë se para sulmit ndjen çaste entuziazmi të pazakonshme”. Dostojevski tregon: ”Disa çaste para se të shfaqet sulmi ndjej një lumturi të tillë që në gjendje të rëndomtë është e pamundur. Të tjerët këtë s’mund ta marrin me mend. Në vete dhe në krejt botën ndjej një harmoni të plotë. Kjo ndjenjë është aq e ëmbël dhe e fuqishme saqë për disa çaste të asaj lumturie do të kisha dhënë dhjetë vjet, madje edhe tërë jetën time”. Dostojevski e merr si shembull edhe profetin Muhamed.
Karakteri, mentaliteti dhe temperamenti i Dostojevskit e kanë karakteristikën specifik të vet. Sipas fjalëve të të vëllait, në fëmijëri Dostojevski ka qenë “i gjallë si zjarri, bindjen e vet e ka mbrojtur në mënyrë energjike dhe ka qenë i ashpër në të folur”. Për këtë arsye babai shpesh i është drejtuar: “Qetësohu Fegjë, s’ke për të kaluar mirë… do të fitosh kësulën e kuqe”, d.m.th. do të biesh në burg. Më vonë, si student i Shkollës së inxhinierisë, ai deri diku ndryshon. Një shok i tij i quajtur Trutovski, shkruan: “Me shikimin i tij dukej i kredhur në mendime, ndërsa me pamjen e fytyrës dukej i përqendruar… gjithmonë u shmangej shokëve, ishte tejet serioz, nuk qeshte kurrë dhe kur ishte me shokët – nuk dëfrehej”. Grigoroviç thotë: “Ishte serioz dhe i tërhequr gjë që nuk është karakteristike për moshën e tij”. Në një letër dërguar vëllait të vet kur ishte 17-vjeçar, Dostojevski shkruan: “Nuk di në do të qetësohen ndonjëherë mendimet e mia të kobshme”. Mësuesi i tij Sevelev tregon: “Duke qenë i veçantë. shokët i ngjitnin lloj-lloj nofkash. Më së shpeshti e thirrshin “mistiku”, “idealisti”, “Fotije”.
Të gjitha këto veti të fëmijërisë Dostojevski i ruajti gjatë tërë jetës, por në një formë më të zhvilluar. Në fëmijëri u largohej njerëzve, ndërsa më vonë shumë shpejt irritohej dhe ishte tejet i prekshëm. Askënd nuk e donte, ishte kundërshtar i ashpër dhe i drejtpërdrejtë pothuajse me çdo kënd me të cilin vinte në kontakt të afërt. Përpos armiqësisë ndaj shokëve të tij më mirë, ndaj Bjelinskit dhe Strahovit, ishte në armiqësi edhe me Turgenjevin e urtë dhe shpirtmirë. Në Baden të Gjermanisë aq ashpër e sulmoi dhe e ofendoi Turgenjevin saqë miqësia e tyre u shua përgjithmonë. Në një letër dërguar pas kësaj zënke poetit Jakov Petroviç Pollonski (1820-1890), Turgenjevi e quan “i marrë” dhe “i papërgjegjshëm”. Po kështu sillej edhe ndaj të tjerëve. L. Obolenski rrëfen sesi në një mbrëmje gazmore, të ulur rreth trapezës, iu zemërua mjekut Kuroçkin ngase ky kishte thënë se në pikëpamje fiziologjike zemra është organi më i qëndrueshëm. “Dostojevski përnjëherë iu vërsul Kuroçkinit, me klithmë dhe shkumë në gojë. Ishte vështirë ta kuptoje arsyen e zemëratës së tij. Bërtiste se mjekët fiziologë të sotëm i kanë ngatërruar konceptet, se zemra nuk është një copë muskuli, por forcë shpirtërore dhe morale e rëndësishme. Kuroçkini u përpoq t’i përgjigjej me të mirë, por kot, ndërsa Dostojevski, nga zemërimi nuk mund ta merrte veten”.
Njëherë Dostojevski ka qenë për vizitë te Apolon Nikollaeviç Majkov (1821-1897). Atij i vjen për vizitë edhe një mik tjetër i tij. Dostojevski menjëherë ka kaluar në dhomën tjetër ngase, siç ka pohuar shpesh, “assesi nuk ka duruar pranë vetes një të panjohur”. Mysafiri e lëvdoi nikoqirin për poezitë që kishte shkruar. Dostojevski e kishte dëgjuar bisedën e tyre. I zemëruar, kishte dalë nga dhoma tjetër dhe grushtet lartë ishte drejtuar kah dera, duke bërtitur: “Ç’thotë ky tinëzar!?” Princi Meshçerski flet për rastin kur Dostojevskin e ka vizituar një grua “e qethur” dhe “moderne”. Ajo fillon të flasë për çështjet shoqërore. Nga tërbimi, Dostojevskit i është ndryshuar ngjyra e fytyrës. Ia ndërpret fjalën dhe e pyet: “A mbaruat?” – “Po,…” i përgjigjet ajo. “Tani më dëgjoni. Do të jem më i shkurtër se Ju. Ju llomotitët tepër dhe ja ç’do t’Ju them unë: Krejt çka keni thënë është marrëzi dhe e ulët; më kuptoni, marrëzi!? Shkenca pa Ju mund të ekzistojë, ndërsa familja, fëmijët, kuzhina, pa gruan nuk mund të ekzistojnë. Detyra e femrës është kjo. Krejt çka keni thënë është budallallëk…” Baroni Vrangel e përshkruan një rast që ia ka treguar vetë Dostojevski. Ka qenë në Paris. Prej aty ka dashur të shkojë në Romë, por është dashur që në pasaportë të ketë vizën e nuncit (ambasadorit) të papës. Për këtë arsye Dostojevski ka ardhur dy herë në zyrën e nuncit, por nuk e ka takuar. Kur ka ardhur për së treti, në sallën e pritjes takon një abat (kryemurg) të ri. Ai i është lutur të ulet dhe të presë pak për arsye se “monsinjori pikërisht tani është duke pirë kafe”. Pa e mbaruar fjalën abati, Dostojevski i irrituar dhe plot mllef, bërtet: “Dites a Votre Monseigneur, que je crache dans som cafe, qu’il me signe immediatement mon passeport ou je me precipitrais chez lui avec scandal” (I thoni Monsinjorit Tuaj se e pështyj kafenë e tij; menjëherë le të ma nënshkruajë pasaportën).
Jeta e Dostojevskit është në përputhje me mentalitetin, karakterin dhe temperamentin e tij. Ai ka jetuar 61 vjet. Fëmijërinë e ka kaluar në shtëpinë e prindërve dhe si fëmijë shëndetlig, i tërhequr, i vetmuar dhe gjithmonë i zhytur në leximin e librave. Në moshën 16-vjeçare e ka lexuar krejt krijimtarinë e lirikut, tregimtarit dhe dramaturgut rus A. S. Pushkin (1799-1837), tregimtarin dhe dramaturgun rus me prejardhje nga Ukraina N. V. Gogol (1809-1852), tregimtarin francez, nismëtar i romanit-fejton Aleksandër Dyma babai (Alexandre Dumas, 1803-1870), romancierin francez Honore dë Balzak (Honoré de Balzac, 1799-1850), Eugjen Shi, prozatoren franceze Zhorzh Sand (George Sand, emri i vërtetë Aurore Dupin baronesha Dudevant, 1804-1876). Për inteligjencën e hershme të tij Mereshkovski shkruan:
“Shija dhe gjykimi letrar i tij janë jashtëzakonisht të pavarur dhe të pazakonshëm për vitet e tij. Ka njohuri, jo vetëm për letërsinë ruse por edhe për tërë letërsinë evropiane”.
Pasi e kreu gjimnazin, me dëshirën e të atit hyrë në Shkollën e inxhinierisë. Në një letër dërguar që andej vëllait të vet, shkruan: “Kemi folur për Homerin, Shekspirin, Shilerin, Hofmanin. E di Shilerin përmendësh. I kam recituar vargjet e tij dhe e kam ëndërruar”.
Shkollimin në Shkollën e inxhinierisë e kryen me sukses të shkëlqyeshëm. Sa e mbaron shkollimin, për pjesëmarrje në organizatë revolucionare ilegale “Qerthulli i Petrashevskit” dhe për shpërndarje shkrimesh ilegale, Dostojevski bie në burg. Dënimin e vuan në Siberi. Përpos vuajtjeve që përjetoi, në burg iu përkeqësua edhe gjendja shëndetësore. Ai shkruan që andej: “Vuaj tmerrshëm nga hemorroidet dhe ndjej dhimbje në kraharor, që më parë nuk i kam pasur”. Në një letër tjetër shton: “Shëndeti im është mirë, po të përjashtojmë hemorragjitë dhe nervozën e cila më shfaqet si kreshendo (më shtohet shkallë-shkallë). Herë pas herë ndjej sikur diçka ma shtrëngon gurmazin”. Shpesh është ankuar se i bie të fikët.
Kur vjen në fron Aleksandri II (1818 – i vrarë më 1881, perandor i Rusisë) liberal, Dostojevski amnistohet. I liruar nga burgu, martohet me Maria Dimitrijevnën. Kjo ka qenë grua e njërit prej shokëve të tij, pas fatkeqësisë në Siberi. Në mënyrë të përshpejtuar dhe deri në kufij të skajshëm e zhvillon veprimtarinë letrare të vet. Vazhdimisht lufton me vështirësitë familjare dhe financiare. Për t’u ikur kamatarëve shkon në botën e jashtme ku qëndron katër vjet. Më së tepërmi në Gjermani. Pas kthimit në Rusi i shkruan një miku të vet: “Nervat i kam tejet të sëmura. Sëmundja e gruas më mundon tepër. Ajo është duke dhënë shpirt. Çdo ditë e pres vdekjen. Vuajtjet e tmerrshme të saj tmerrshëm ndikojnë tek unë. Jam burim i keq për familjen time. Jeta është e trishtueshme. S’jam mirë me shëndet, natën s’bëj gjumë”.
Gruaja i vdiq nga tuberkulozi. Pas vdekjes së saj për të vijnë ditë akoma më të vështira, si në pikëpamje financiare ashtu edhe shëndetësore. Zhytet aq thellë në borxhe saqë e pret edhe burgu. Martohet për së dyti. Merr një grua më të kamur. Është Ana Grigorievna Smitkin. Ajo i ndihmon të nxirret disi prej borxheve. Te martesa e dytë kishte shpresa të mëdha: “Dua të filloj një jetë të re. Të gjej lumturi familjare për të cilën kam shumë nevojë” – i shkruan një shoku të vet pas martesës së dytë.
Por lumturia nuk zgjati shumë. Zhytet në borxhe të reja, akoma më të mëdha, shëndeti ndërkaq i përkeqësohet. Për t’u shpëtuar huadhënësve dhe për ta përmirësuar gjendjen shëndetësore bashkë me gruan niset për një udhëtim të ri nëpër Evropë. Prej Gjeneve i shkruan shokut të vet Majkovit ku i thotë se ka ikur prej Rusie “për ta shpëtuar, jo vetëm shëndetin, por edhe jetën”. Në vijim thotë se “sulmet e sëmundjes i janë përsëritur çdo javë” dhe se “ndjen se është duke iu dobësuar dëgjimi”. Në botën e jashtme, pa mbushur një vjeç, i vdes e bija. Në rulet i humb rrobat e fundit të gruas. Me këmbënguljen energjike të gruas, kthehet në Rusi. Deri në vdekje qëndron në Petrograd, “duke punuar si kalë, për t’i larë borxhet”, i shkruan mikut të vet Aksakovit.
Ditët e fundit të jetës i ka pasur më të rënda. Valishevski shkruan: “Kohët e fundit, para shuarjes së jetës, s’ishte veçse një mbetje pikëlluese e nervave të këputura, e një organizmi krejtësisht të shterur nga lodhja e tepër e ditëpërditshme në punën letrare dhe në gazetari”.
* * *
Për ta kuptuar më mirë ndërlikueshmërinë e ndodhive të brendshme të Dostojevskit, duhet paraqitur grosso modo pasqyrën klinike të epilepsisë. Epilepsia në popull njihet me emërtime të ndryshme: ftigë, lodërz, punëherë, ajo punë, ajo e tokës, bëtajë, botë. Vjen nga familjet neuropatike dhe psikopatike. Paraqitet që në fëmijëri apo edhe në rini. Zgjatë gjatë tërë jetës dhe manifestohet në formë sulmesh të shpeshta dhe të rënda apo të rralla dhe të lehta – rënieje. Kemi dobësimin shkallëzor fizik dhe mendor, gjë që e shkurton edhe jetën. Sulmet epileptike fillojnë rëndom me parashenja dhe me parandjenja, në formë të ndërrimit të disponimit, në formë ndjenje të dhimbjes, etheve, shijes karakteristike në gjuhë dhe më së shpeshti në formën e ndijimit të ajrit të këndshëm. Për këtë arsye, kjo gjendje e veçantë në psikiatri është quajtur “aurë” që në greqishten e vjetër do të thotë ajër i këndshëm. Shpejt pas kësaj epileptiku lëshon një klithmë karakteristike dhe papritmas, si një cung, bie në tokë, aty ku ka qëlluar. Për këtë arsye ekziston rreziku të lëndohet apo edhe më keq se kaq, po qëlloi në breg lumi, pranë zjarrit ose grope uji. Pas rënies të gjithë muskujt ia zënë ngërçet. Muskujt herë tendosen, herë shtangen dhe në mënyrë alternative e të shpejtë, herë tendosen dhe lirohen. Ngërçet përcillen duke u rrokullisur nëpër tokë ose duke i rënë tokës me duar, me këmbë dhe me kokë. Në gojë del shkumë e cila shpesh është e gjakosur për shkak të kafshimit të gjuhës si pasojë e ngërçit të muskujve të nofullave si dhe shtangies së bebëzave. Pas kalimit të sulmit, të gjatë apo të shkurtër, epileptiku zgjohet dhe qetësohet, çohet në këmbë. S’i kujtohet gjë se ç’ka ndodhur me të. Një kohë ndjen lodhje, dhimbje koke dhe disponim të turbullt. Pas kësaj i rikthehet gjendjes së vet të rregullt. Mund të ketë marrë lëndime dhe plagë. ato edhe pasi t’i jenë shëruar, lënë gjurmë dhe shenja në formë vragash të përhershme. Sulmet mund të shfaqen edhe natën, në gjumë, në formë ëndrrash rrëqethëse, ankthi apo në formë somnambulizmi (gjumë në gjendje të zgjuar). Në gjendje të tillë epileptiku çohet nga shtrati dhe me vetëdije joaktive mund të ecë nëpër shtëpi ose nëpër jashtë saj dhe të kryejë veprime të caktuara.
Krahas sulmit, tek epileptiku, që në fëmijëri zhvillohet dhe ndërtohet personaliteti fizik, shpirtëror dhe karakteristik epileptik apo “personaliteti epileptik”, me “degjenerim epileptik”, me “konstitucion epileptik” dhe me “karakter epileptik” – të veçantë. Të gjitha ndryshimet psikike që janë pasojë e këtij procesi në psikiatri janë quajtur “ekuivalentë psikikë të epilepsisë” (kundërvlerë shpirtërore e epilepsisë). Ndër karakteristikat fizike dallohen sidomos vijat e vrazhdëta të fytyrës dhe shtati i madh dhe forca. Për këtë arsye mjekët e vjetër epilepsinë e kanë quajtur “sëmundja e Herkulit”. Midis ekuivalenteve psikike, si tipare më thelbësore dhe më të shpeshta të karakterit, të mentalitetit dhe të temperamentit epileptik theksohen paqëndrueshmëria dhe ndërrimi i përnjëhershëm i ndjenjave dhe i disponimeve të kundërta. Epileptikët mund të kenë disponim të mirë, janë dashamirës, shërbyes, zemërmirë me ç’rast e shprehin “optimizmin epileptik” të vet – manifestimin e tepërt të njeridashjes dhe të religjiozitetit, të përcjellë nga një stil predikues dhe fjalëmbël. Për këtë arsye, në psikiatrinë e vjetër kjo sëmundje është quajtur “morbus sacer”, “sëmundje e shenjtë”, ndërsa në psikiatrinë e re fjalori i tillë është quajtur “nomenklaturë hyjnore”. Por, epileptikët mund të jenë me ndjenja dhe disponime të kundërta, kur janë të irrituar, të zemëruar, kur nuk janë të disponuar, kur janë melankolikë, pesimistë dhe mizantropë – të gatshëm edhe për mizori dhe krime të papritura. Për shkak të dallimit dhe kundërshtisë së brendshme të tyre mjekët e mesjetës thoshin se “epileptikët në xhep e kanë librin e lutjeve, në gjuhë – Zotin, ndërsa në shpirt – krimin”.
Ndër “ekuivalentet” e tjera theksohen: mungesa e kohëpaskohshme, e shkurtër e vetëdijes e shprehur me shikim të shtangur dhe me zbehje ose skuqje të befasishme të fytyrës, gjendje kjo të cilën psikiatrit e vjetër francezë të parët e kanë hetuar dhe e kanë quajtur “petit mal” (sëmundje e vogël) ose “absence” (mungesë), për dallim nga “grand mal” (sëmundje e madhe) gjatë sulmit të madh me ngërçe, “bradipsikia” apo të menduarit ose të folurit e ngadalësuar dhe që shfaqet në formë belbëzimi, ndaljeje, përsëritjeje, ndezjeje dhe retorike të tepërt; egocentrizmi i shprehur në theksimin e vazhdueshëm të “unit” të vet dhe në mospërfilljen e interesave moralë dhe materialë të të afërmve të vet; bredhjet dhe endjet e kohëpaskohshme të papritura dhe të paparashikuara jashtë vendbanimit të përhershëm, “vagabondizmi” gjatë gjendjes joaktive të vetëdijes kur të sëmurët bëjnë veprime të ndryshme të pamatura, shpeshherë edhe vepra penale; iluzionet dhe halucinacionet e shpeshta, sidomos të të parit dhe të dëgjimit që e ushqejnë imagjinatën e epileptikut.
* * *
Pasqyra klinike e paraqitur vërehet si në personalitetin dhe jetën e Dostojevskit ashtu edhe në veprën e tij. Për këtë flasin të dhëna dhe dëshmi të shumta biografike: Sociologu dhe publicisti rus Nikollaj K. Mihajllovski (1842-1904) në studimin e tij “Talenti mizor” shkruan se Dostojevski kënaqet mizorisht në mundimet dhe në vuajtjet e personazheve letrare të tij. tregimtari dhe romancieri rus Ivan S. Turgenjev (1818-1883) i cili Dostojevskin e ka njohur për së afërmi, në letrën dërguar tregimtarit rus Mihail Jografoviç Saltikov-Shçedrin (1826-1889) shkruan se plotësisht pajtohet me Mihaillovskin dhe haptazi e quan Dostojevskin “sadist”, duke shtuar se “sadizmi është tipari themelor i krijimeve letrare të tij”.
Njëri prej biografëve më të mirë të Dostojevskit, Vjetrinski, duke dhënë rezyme për këtë çështje të rëndësishme dhe tejet të shtjelluar, shkruan: “Te Dostojevski ky tipar i karakterit epileptik kalon në pasion të sëmurë për t’i zbërthyer në hollësi dhe për t’i parë pandërprerë vuajtjet më të rënda të shpirtit njerëzor. Në veprat e tij qartas bie në sy dukuria që shpesh përsëritet, e kjo është se vetë shkrimtari në fatkeqësitë e të tjerëve ndjen kënaqësi. Vështirë është të mendohet se kjo është veti e çdo psike njerëzore apo se është karakteristikë për të gjithë njerëzit. Kjo duhet të konsiderohet si një tipar që është karakteristik për vetë Dostojevskin dhe që në pikëpamje patologjike është i afërt me zvetënimin sadist.
Kjo nuk është e tëra. Dostojevski nuk është vetëm sadist, ai nuk kënaqet vetëm në fatkeqësitë e të tjerëve. Atij i krijojnë kënaqësi edhe fatkeqësitë e veta. Në pikëpamje psikike, ai është edhe mazohist. Jeta personale e tij është përplot fatkeqësi dhe vuajtje. Situatat tepër të rënda të tij nuk vijnë nga ndonjë veprim i jashtëm, por vijnë si diçka që kërkohet qëllimisht. Në njëfarë mënyre ai i ngjan njeriut të dhënë pas alkoolit që është i vetëdijshëm se rakia është helm, por që nuk mund pa të. Atë e shtyn diçka nga brenda, pasioni dhe instinkti alkoolik i tij, ai e kërkon, e pi dhe dehet me ëndje. Dostojevski e di se Siberia është robëri, vuajtje dhe fatkeqësi dhe pikërisht për këtë e kërkon atë dhe e lëvdon. Ai duhet të ikë prej huadhënësve në Evropë ngase nuk mund t’i lajë borxhet, duron mjerim dhe skamje, megjithëkëtë luan bixhoz dhe në rulet humb krejt çka ka, e humb madje edhe fustanin e fundit të gruas. Dostojevski e ka ngritur fatkeqësinë në shkallë kulti. Ideologjinë e fatkeqësisë, përfshi edhe fatkeqësinë e vet e ka zhvilluar si askush para tij”.
Gjatë një bisede me shokun e vet, filozofin, poetin, kritikun letrar, teologun rus Vlladimir Sergeeviç Sollovjov (1853-1900), ai buçet me entuziazëm: “Siberia, robëria, kjo për mua ishte një lumturi e madhe”. Te “Krim dhe ndëshkim” thotë se “ideja buron prej fatkeqësisë”.
Dhimbja dhe vuajtja vërtet janë e vetmja bazë e fortë e çdo krijimtarie dhe purgator i sigurt i ideologjisë sociale dhe humane. Nga dhimbja dhe vuajtja lind dashuria ndaj njerëzve, zgjohen dhe zhvillohen ndjenjat njerëzore. Te Dostojevski dhimbja dhe vuajtja lindin dashuri ndaj hyjnisë, por urrejtje dhe krim ndaj njerëzve. Për nga fjalët, ai është besimtar, por veprat e tij janë të çuditshme. Ai është fanatik i dashurisë së Krishtit ndaj të afërmit, por jo edhe i aksionit në këtë vështrim. Ai e ndërpret miqësinë me shokun e vet, kritikun letrar dhe teoricienin rus Visarion Grigorijeviç Bjelinski (1811-1846) dhe bëhet armik i hapur i tij vetëm ngase ai është ateist dhe nuk beson në Zot.
Dostojevski shkruan: ”Ai njeri, Bjelinski, e ka fyer Krishtin para meje, por ai nuk mund të krahasohet me Krishtin edhe sikur t’i bëjë bashkë të gjitha forcat morale të kësaj bote”.
Në një bisedë me shokun e tij të afërt Strahov, i cili po ashtu është ateist, pas dëshmive të shumta Dostojevski bërtet me tërbim i dalë jashtë vetes: “Ekziston një Zot! Po! Zoti ekziston!”
Në letrën dërguar zonjës fon Vizinë shkruan: “Besoj se s’ka gjë më të bukur, më të thellë, më simpatik, më të mençur, më burrëror dhe më të përkryer se Krishti dhe jo vetëm që s’ka, por i them vetes me një dashuri ziliqare se s’ka edhe për të pasur. Po të më dëshmonte ndokush se Krishti është jashtë të vërtetës, edhe sikur të jetë ashtu, më parë do të kisha qëndruar me Krishtin se me të vërtetën”.
Mirëpo, derisa në një anë është fanatik i dashurisë së Krishtit, në anën tjetër është njeri-urrejtës (mizantrop) i ashpër, madje potencialisht edhe kriminel, kriminel në shpirt. Në një rast ai shkruan haptas: “Ta duash njeriun në përgjithësi – do të thotë ta përbuzësh, e ndonjëherë edhe ta urresh njeriun konkret, që e ke aty pranë. Sa më shumë që e dua njerëzimin aq më tepër i urrej individët. Në ëndrra mund edhe të flijohem për njerëzimin. Por, me njeri tjetër në të njëjtën dhomë nuk do të mund të rija as edhe dy ditë. Kjo për mua është diçka e pamundur. Jam armik i çdo të afërmi. Në shpirt, të afërmin mund edhe ta duash nga larg, por nga afër – assesi”. “Mund ta duash vetëm njeriun e fshehur, të padukshëm. Sapo e tregon fytyrën e vet, dashuria zhduket. Mendoj se njeriu nuk është në gjendje të dojë të afërmin e vet”.
Nga rrëfimi i mësipërm mund të nxirren përfundime të shumta. Del se Dostojevski është larg krishterimit aq sa edhe filozofi dhe poeti gjerman, ateisti Fridrih Niçe (Friedrich Nietzsche, 1844-1900). Niçe vetë ka thënë se para Dostojevskit nuk është veçse një nxënës i vogël dhe se shkollën e ka marrë prej tij. Niçe shkruan: “Dostojevski është i vetmi psikolog nga i cili kam pasur ç’të mësoj. Njohjen me të e konsideroj si më të mirën ngjarje në jetën time”.
S’ka rus që e ka njohur dhe që i ka besuar krishterimit të Dostojevskit. Në letrën dërguar një miku të vet tregimtari, romancieri dhe dramaturgu rus Leon Tolstoj (1828-1910) shkruan: “Më duket se keni qenë viktimë e konceptimit të rrejshëm mbi Dostojevskin. Jo vetëm Ju, e gjithë bota e ka zmadhuar rëndësinë e tij dhe e ka zmadhuar në mënyrë shabllone, duke e ngritur atë në shkallë profeti dhe shenjtori, njeriun i cili ka vdekur në çastin kur në të ka shpërthyer fuqishëm lufta ndërmjet të mirës dhe të keqes. Krijimet e tij të prekin në zemër, është i çuditshëm, por ta ngresh si monument dhe si shembull për brezat, njeriun që i tëri është luftë – kjo nuk shkon”.
Tregimtari dhe romancieri rus i cili ka jetuar shumë vjet në Gjermani dhe në Francë Ivan S. Turgenjev (1818-1883) në letrën dërguar tregimtarit rus Salltikov (Mihail Jevgrafoviç Saltikov-Shçedrin, 1826-1889), për religjiozitetin e Dostojevskit flet edhe më me vendosmëri: “Dhe vetëm kur ta marrim me mend se për këtë markez de Sad tonin të gjithë peshkopët rusë kanë mbajtur përshpirtje, madje kanë mbajtur edhe predikime për dashurinë e madhe të këtij njeriu! Vërtet jetojmë në një kohë të çuditshme!”
Pra, sipas disa studiuesve rusë, ndjenja fetare te Dostojevski nuk është e mirëfilltë. Këtu fjalët dhe veprat nuk përputhen. Nuk është e rregullt as natyra e tij shpirtërore-morale. Kritiku letrar rus Leo Shestov (Lev Isaakovič Schwartzman, 1866-1938) në studimin e tij për Dostojevskin shkruan: “Dostojevski kurrë nuk ka dashur të pranojë se idetë e njeriut në “Shënime nga nëntoka” (1864) janë të tijat dhe gjithmonë i ka pasur në xhep idetë parakaluese të cilat, sa më shumë i shmangeshin thelbit të dëshirave përgjëruese të tij aq më me histeri i theksonte”.
Prozatori rus Gleb Ivanoviç Uspenski (1843-1902) konstaton të njëjtën dhe e vërteton me shembullin e fjalimit të njohur të Dostojevskit me rastin e bekimit të përmendores së lirikut, tregimtarit dhe dramaturgut rus Aleksandër Sergeeviç Pushkin (1799-1837) në Moskë. Në këtë fjalim ai vëren se Dostojevski e ka kallur publikun në solemnitet vetëm me ekstazën e vet, me nervat e zjarrta dhe me shpërthimin fanatik të emocioneve. “Po ta lexojmë me kujdes fjalimin do të shohim se ai është përplot kundërthënie dhe nuk është bindës”.
Misticizmi karakteristik i Dostojevskit, përpos nga religjioziteti dhe krimi, është determinuar edhe dhimbja dhe fatkeqësia apo vuajtja. Misticizmi i tij ka një bazë mesianike-krishtere dhe nacionaliste të gjerë dhe të mjegullt.
Mjeku francez Dr. Gaston Loig e ka shkruar patografinë më të thellë për Dostojevskin. Ai thotë: “Dostojevski ka pasur dy arsye të veçanta për t’u bërë mistik: është – epileptik, dhe është – rus”.
Dostojevski ka besuar me fanatizëm në misionin historik të tij, Kësaj i ka besuar qysh në rini, që atëherë kur për të s’ka ditur kush. Ai veten e ka çmuar lartë jo vetëm në shpirtin e vet por edhe publikisht, para botës. Edhe gojarisht edhe në letrat e veta, vazhdimisht e ka krahasuar veten herë me Pushkinin, herë me Gogolin, herë me ndonjë tjetër gjigant letrar. Me këtë rast prore i ka përsëritur fjalët e poetit, historianit, veprimtarit politik rus Nikollaj Platonoviç Ogarev (1813-1877) se e dëshiron “edhe jetën, edhe dhimbjen edhe vdekjen e profetit”.
Dostojevski gjithmonë flet prerë, pa hamendje, në mënyrë fanatike dhe dogmatike dhe s’ e merr dot parasysh dilemën e askujt. Bindjen e vet e imponon në mënyrë diktatoriale dhe s’duron dot kurrfarë diskutimi.
Shoku i tij Stahejev rrëfen sesi Dostojevski ka shkuar njëherë për përulje te murgu, eremiti dhe predikuesi në Shkretëtirën Optina (Optina Pustinja). “Më shumë fliste Dostojevski se murgu, shqetësohej, i përgjigjej në mënyrë të zjarrtë, e sqaronte kuptimin e fjalëve të veta dhe në vend që t’i dëgjonte këshillat e kërkuara, vetë ai dilte në rolin e mësuesit”. Stahajev shton: “Ri dhe dëgjoj sesi tërë natën flet pandërprerë. Ja, tani do të çmendet. Gjatë të folurit shqetësohej tej mase dhe dilte nga tema në temë. Ishte bashkëbisedues i rëndë, nuk donte t’i kundërvihesh, nuk lejonte t’ia ndërpresësh fjalën, as t’i ndërhysh në fjalë. Po qe se ndokush i ndërhynte me ndonjë vërejtje, i kthehej atij: “Hesht, mos m’u bëj i mençur!”
Herë-herë Dostojevski binte në ekstazë. Gjatë manifestimit gjithë-popullor “Ditët e Pushkinit” të mbajtur në Moskë në vitin 1880 kur e mbajti fjalimin e njohur para përurimit të përmendores së Pushkinit, para një numri të madh njerëzish ra në ekstazë të tillë saqë miqtë e tij u frikuan për gjendjen shpirtërore të tij. Të gjithë kishin përshtypjen se do t’i luajnë mendtë.
Strahovi shkruan: “Dostojevski filloi t’i recitojë vargje nga “Profeti” (Prorok) i Pushkinit, dy herë me radhë, që të dyja herët me aq entuziazëm të tendosur saqë ishte e pakëndshme për ta dëgjuar. Recitonte aq zëshëm saqë dukej se e thërret dikë”.
Misticizmin dhe vizionaritetin e vet e plotësonte dhe e ushqente me seanca te magjistarja si dhe me seanca sipritistike në të cilat shkonte bashkë me filozofin Vlladimir Sollovjov.
Lidhur me shfaqjet e sëmundjes së vet Dostojevski thotë: “Ju njerëz të shëndoshë, nuk mund ta merrni me mend se ç’lumturi ndjejmë ne epileptikët, pak para sulmit. Nuk e di nëse kjo gjendje e kënaqësisë zgjatë disa çaste, disa orë, disa muaj, por besomëni se s’do ta jepja as edhe për të gjitha kënaqësitë e kësaj bote”.
Frymëzimi artistik i Dostojevskit është në përputhje të plotë me jetën e tij. Ai është produkt i epilepsisë së tij, në atë masë sa edhe karakteri, mentaliteti dhe temperamenti i tij. Lidhur me këtë A. Milukov shkruan në kujtimet e tij: “Përpos të vërtetës jetësore dhe saktësisë jetësore, një pjesë e madhe e personazheve të tij, sidomos në veprat e tij të fundit, e mbajnë edhe vulën e njëfarë fantazie patologjike. Të gjithë personazhet letrare të tij na duken sikur i shohim nëpër qelq të ngjyrosur që u jep atyre kolorit fantazme. Krejt kjo si dhe karakteri personal i tij është produkt i sëmundjes fatzeze të tij”.
Në shumë vepra të veta Dostojevski ka paraqitur pothuajse vetëm tipa patologjikë, jonormalë. Ai është fotograf i Rusisë së sëmurë, i shoqërisë ruse të sëmurë. Duke fluturuar në mendime nëpër tipat letrarë të tij lexuesi ka përshtypjen se kalon nëpër repartet e çmendinës apo të entit ndëshkimor. Aty lexuesi i has kriminelët e “Shënimeve nga shtëpia e të vdekurve”: Petrovin, Sushillovin, Cazinin, Orllovin, Llukën, Bahllushinin si dhe kriminelët e tjerët të burgjeve të Siberisë. Më pas lexuesi sheh vrasësin megaloman, melankolikun e paranoikun e tmerrshëm Raskollnikovin sesi e vret me sëpatë plakën, e pas kësaj drobitet në Siberi. Te Idioti” sheh vrasësin Rogozhin sesi përgatitet për ta vrarë princ Mishkinin, i cili rastësisht shpëton ngase mu në atë çast ndodh sulmi epileptik. Në vend të tij Rogozhini e vret Natasia Filipovnën – në prag të çmendjes – kur e ndjen se duke e mposhtur fizikisht atë nuk do të thotë se e ke fituar edhe dashurinë e shpirtit të saj. Vjen vrasësi Trusocki i romanit “Burri i amshueshëm” i cili mëson se e bija nuk paskësh qenë e vetja, ndaj e ther me brisk, në gjumë, fajtorin Velçaninov. Përpos vrasësve janë edhe kriminelët politikë: Erkeni, Tollkaçenku, Virginski, Verhovenski, Stavrogini, Lamshini, Lipuqini, Fegjku e të tjerë.
Nëpër veprat e Dostojevskit takon epileptikë që rrokullisen në tokë, me ngërçe, me shkumë në gojë si: Neli i romanit “Të fyer dhe të poshtëruar”, princ Mishkini i “Idiotit”, Smerdjakov i romanit “Vëllezërit Karamazovë”, Kirilovi i “Shpirtrave të këqij”. Duke udhëtuar nëpër veprat e tij sheh halucinacionet e Ivan Karamazovit të “Vëllezërve Karamazovë” si dhe të Svidrigajllovit të romanit “Krim dhe ndëshkim”. I pari e sheh djallin dhe bisedon gjatë me të, i dyti i rrëfen Raskollnikovit sesi tri herë i është fanitur gruaja e vet e ndjerë. Duke lexuar Dostojevskin hasësh në grupin e neuropatëve dhe të psikopatëve. Ata ndodhen në sulm histerik. Jelisaveta Hohllakova të “Vëllezërve Karamazovë” dhe Liza Drozdova e “Shpirtrave të këqij”. Aty ndodhet degjeneriku Sokolski i “Djaloshit të ri”, maniaku dhe melankoliku Hipolit nga “Idioti”, Katarina Mermelladova e krisur nga “Krim dhe ndëshkim”. Aty ndodhet tërë familja e “Vëllezërve Karamazovë”: plaku Karamazov, pervers i pushtuar nga epshi; halucinanti Dimitrie; degjeneriku i shthurur, me të meta mendore, Alosha; epileptiku dhe krimineli dinak Smerdjakov. Më në fund nëpër ato vepra e gjen edhe falangën e atyre që janë të dhënë pas alkoolit, në krye me Marmelladovën e romanit “Krim dhe ndëshkim”, gjeneral Ivolgin dhe Lebegjevin e “Idiotit”, Lebjadkinin e “Shpirtrave të këqij”.
Duke paraqitur tipa të shumtë patologjik, në pikëpamje klinike të saktë, Dostojevski i përgjigjet saktësisht edhe pyetjes: nga vijnë gjithë këto sëmurje shpirtërore dhe prapësira!? Shkakun e sheh te mjedisi shoqëror i sëmurë që e paraqet mjeshtërisht dhe që e has kudo nëpër Rusi. Shkakun e sheh edhe në trashëgiminë jo të shëndetshme: Raskollnikovi ka lindur nga një nënë jonormale e cila çmendet sapo merr lajmin se i biri është dënuar me dënim burgu; Smergjakovi ka lindur nga babai Fjodor Karamazov, insenity moral (i sëmurë mendor moral), pervers i rrëmbyer nga epshi dhe degjenerik “si nga epoka e rënies së Romës” dhe nga nëna idiote; vëllezërit Ivan, Dimitër dhe Alosha kanë lindur nga nëna histerike që kishte vdekur herët, mbase nga tuberkulozi si dhe nga babai Karamazov; Babai i Nelit është i dhënë pas alkoolit ndërsa vetë ajo është epileptike; babai i Sonjës, Marmelladov është i varur nga alkooli, ndërsa ajo është prostitutë, etj.
Profesori rus i psikiatrisë Çiz, në studimin e vet të gjerë “Dostojevski si psikopatolog”, në veprat letrare të tij numëron rreth 40 tipa të ndryshëm të sëmundjeve nervore dhe shpirtërore si dhe të të sëmurëve. Psikiatri tjetër rus Bazhenov e thekson këtë si provë të forcës krijuese intuitave të Dostojevskit. Ai shton po ashtu se Dostojevski, pa qenë mjek ka hyrë në problemet e ndërlikuara të psikiatrisë para psikiatrit francez Manjanit dhe para psikiatërve djalosharë Kraft-Ebing dhe Shile, të cilët për psikiatrinë kanë shtruar debate të reja. Vlerësimet profesionale të Çizit dhe të Bazhenovit, si dhe karakteristikat psikologjike që i kanë dhënë për Dostojevskin Turgenjevi, Tolstoi dhe të tjerë janë dokumente të rëndësishme për të. Ata tregojnë se ai i ka mbajtur në shpirtin e vet të gjithë personazhet letrare të veta. Për këtë arsye i ka paraqitur dhe i ka përshkruar me besnikëri. Për ta kuptuar më mirë këtë, çelësin e ka dhënë Shileri kur thotë: “Po qe se dëshiron ta njohësh veten, shiko sesi bëhet te të tjerët; po qe se dëshiron t’i njohësh të tjerët, shiko në zemrën tënde”.
Dostojevski, sikur Tolstoi, nuk ka qenë vetëm letrar, por edhe mendimtar. Por, sikur Tolstoi, edhe Dostojevski ka dështuar si mendimtar ngase nuk e ka ndërtuar sistemin ideor të vet. Tolstoi këtë e ka konstatuar më së miri. Në letrën dërguar Strahovit ai thotë se, si mendimtar Dostojevski nuk ka një rend mendimesh. Për këtë arsye ato janë në një kundërthënie të thellë dhe vazhdimisht ndodhen në kundërshti me njëra-tjetrën. Sipas tij “Dostojevski si mendimtar është nën feler”. Ideja e Dostojevskit është “nën feler” për arsye se ajo është ide epileptike, për arsye se edhe ai “librin e lutjeve e ka në xhep, Zotin në gjuhë dhe krimin në shpirt”. Për të njëjtën arsye edhe ideologjia e tij është “nën feler”. Ai e urrente kulturën evropiane, proletariatin evropian aq sa edhe borgjezinë evropiane për arsye se të dyja palët janë materialiste. Përballë Evropës thekson idenë mistike dhe teorinë e vet se populli rus është i dërguar prej Zotit, është mbartës i “socializmit rus” të vërtetë. Rolin e popullit hyjnor e kupton në mënyrën e vet. Hyjnorin e paramendon si një rus shovinist dhe ortodoks, një rus që ka si mision të ruajë dhe të përhap nacionalizmin rus dhe ortodoksinë ruse në të katër anët e botës. Madje “me shpatën në dorë” siç i shkruan në letrën e vet Hniirovës. Hyjnori nuk mund të ekzistojë pa Shën-Sofinë e Stambollit, kështu që konceptin për misionin e paramenduar të popullit rus e ka shtjelluar dhe e ka theksuar veçmas. Koha revolucionare në Rusi s’është asgjë tjetër pos “intrigë e alogjenëve” të cilët hyjnori duhet t’i shfarosë njësoj, “me zjarr dhe shpatë” sikundër shkruan në letrën e vet dërguar Tucikoviçit dhe të tjerëve.
Ndaj revolucionarëve, “hyjnori” duhet të sillet në të njëjtën mënyrë. Në “Librin e shënimeve” Dostojevski kërkon që revolucionarët të varrën në emër të shtetit “hyjnor”, për arsye se “shteti ende nuk është kishë siç do të bëhet kur t’i vijë koha”. Konceptin e vet “të popullit hyjnor, të dërguar nga Zoti” më së miri e ravijëzon në letrën dërguar Apolon Majkovit në të cilën i flet për konfliktin me Turgenjevin në Baden të Gjermnaisë. Turgenjevi, një perëndimor i kthjellët, evropian, racionalist dhe pozitivist, i dëshpëruar nga rrethanat shoqërore të rënda dhe ngulfatëse në Rusi, në shenjë proteste kundër asaj gjendjeje e shkruan romanin e vet “Tymi” (1868). Personazhi kryesor i romanit, Litvinov, shkëputet nga shoqëria e kamur ruse e të papunëve dhe e fjalamanëve në një banjë gjermane, e merr trenin dhe kthehet në Rusi për t’iu përveshur punës shoqërore të mundimshme dhe të dobishme dhe si agronom të nxjerrë bukën e gojës me djersën e ballit. Duke ndenjur në kupenë e vagonit dhe duke shikuar sesi ngrihet tymi nga oxhaku i lokomotivës, ai vetvetiu përsërit: “Tym, tym, tym”. Turgenjevi thotë: “Në atë çast, çdo gjë përnjëherë i është dukur si tym, jeta e vet, jeta ruse, çdo gjë njerëzore, e sidomos çdo gjë ruse”.
Ky roman e ka zemëruar Dostojevskin deri në tërbim. Në shumë letra të veta e nxjerr zemëratën e vet, jo vetëm ndaj Turgenjevit por edhe ndaj të gjithë perëndimorëve rusë, po edhe ndaj kulturës evropiane, duke ia kundërvënë asaj idealin e vet kombëtar dhe rrugën kulturore ruse të pavarur. Këtë qëndrim të vetin e ka paraqitur si në artikujt e vet publicistikë ashtu edhe në veprat e veta të mëvonshme. Në romanin “Idioti” e paraqet me dashuri të madhe personazhin kryesor, princin Mishkin, për arsye se është degjenerik dhe idiot. Me admirim i paraqet edhe personazhet e pakulturuar Rogozhinin dhe Nastasien të cilët janë “plot pasion si njerëzit e egër, por janë të njerëzishëm”. Nastasia grabit një sasi parash dhe i hedh në zjarr. Të gjithë bërtasin: “Ti s’qenke në vete, qenke çmendur!”, ndërsa Rogozhini, i qetë dhe ngadhënjyes bërtet: “Ja pra, kjo është mbretëreshë! Ja, kjo është ajo që bëjmë ne! Cili prej jush, hajdutë, mund të bëjë një mjeshtëri të këtillë?” Idioti Mishkin i tregon Rogozhinit një anekdotë për nënën e cila e ka puthur të birin kur i është vërsulur për herë të parë. Ajo e bën këtë për arsye se qesh edhe Zoti në qiell kur sheh se poshtë, në tokë edhe mëkatari përulet dhe lutet. Idioti ka treguar këtë për të dëshmuar se “thelbi i ndjenjës fetare nuk mund t’i nënshtrohet kurrfarë gjykimi” dhe “kjo shihet më së miri në zemrën ruse”. Mishkini, Rogozhini dhe Nastasia janë kundërshti e evropianëve, ata janë rusë të vërtetë për arsye se sipas kritereve evropiane janë të marrë. Perëndimorët, evropianët janë racionalistë, udhëhiqen nga arsyeja. Si të tillë ata mund të arrijnë vetëm te një pjesë e së vërtetës, ndërsa rusët, racionalistë, të marrë, të papenguar nga arsyeja dhe me ndihmën e ndjenjës religjioze do të vijnë tek e vërteta e plotë. Kjo është ideja ideologjike themelore e romanit.
Përkundër të gjitha skajshmërive të ideologjisë dhe të filozofisë së vet, Dostojevski ka pasur forcë vizionare të jashtëzakonshme. Me sytë vizionarë të vet ai e ka parë tërë shoqërinë ruse të sëmurë. Ka paraparë tronditje shoqërore dhe transformim të madh në Rusi, para se të piqeshin kushtet. Historianët rusë të rrethanave shoqërore dhe kulturore ia kanë pranuar Dostojevskit luciditetin që në të gjallë, duke e cilësuar si “profet të revolucionit rus”.
SHKRIMTARËT E MËDHENJ PËR DOSTOJEVSKIN
Nga Dostojevski janë ndikuar shumë shkrimtarë të Perëndimit, që nga filozofi dhe poeti gjerman Fridrih Niçe (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) deri te novelisti dhe romancieri amerikan Ernest Heminguei (Ernest Hemingway, 1898-1962). Nën ndikimin e tij kanë qenë zhanre dhe lëvizje filozofike.
Themeluesi i psikanalizës, neurolog e psikoterapeut austriak me prejardhje çifute Sigmund Frojd (Sigmund Freud, 1856-1939) ka pranuar se metoda e tij nuk mund të zbatohet ndaj personazheve të veprave të Dostojevskit.
Tregimtari dhe romancieri austriak me prejardhje çifute Franc Kafka (Franz Kafka, 1883-1924) ka parë një lidhshmëri të madhe me Dostojevskin dhe pjesë nga romani “Djaloshi i ri” ia ka lexuar me entuziazëm Maks Brodit (Max Brod, 1884-1968, poet, tregimtar, dramaturg dhe eseist çek i shprehjes gjermane, me prejardhje çifute). Ky shkruan se kapitulli i pestë i kësaj vepre ka ndikuar fuqishëm te stili i Kafkës. Poeti dhe prozatori irlandez Xhejmz Xhojs (Jame Joyce, 1882-1941) për Dostojevskin thotë: “Askush si ai nuk e ka krijuar prozën moderne dhe nuk e ka forcuar intensitetin e saj”. Prozatorja dhe eseistja angleze Virxhinia Ulf (Virginia Woolf, 1882-1941) shkruan se romanet e Dostojevskit “janë vorbulla të rrezikshme, stuhi rëre dhe rrebeshe deti që fërshëllejnë dhe gurgullojnë e që na gëlltisin. Ato përbëhen nga manifestime të shpirtit…”. Në të ritë e tyre ithtarë të Dostojevskit kanë qenë edhe prozatori kolumbian Gabriel Garsia Markez (Gabriel Garciá Márquez, 1927-2014) dhe shkrimtari japonez Haruki Murakami (1949-).
Nën ndikimi e Dostojevskit kanë qenë shumë shkrimtarë perëndimorë. Prozatori amerikan, laureat i çmimit “Nobel” Uilliam Fokner (William Faulkner, 1897-1962) thotë: “Dostojevski, krahas Biblës dhe Shekspirit, është frymëzimi im më i madh”. Më së shumti ka ndikuar mbi të romani “Vëllezërit Karamazovë”. Studiuesi i veprave të Foknerit, poeti amerikan Robert V. Hamblin (Robert Wayne Hamblin, 1938-) thotë se Fokneri, mu si Dostojevski, ka qenë i interesuar të studiojë krizën e individit në kushte të krizës së shoqërisë. Familja që e përshkruan Fokneri simbolizon disponimin dhe kushtet e jetesës të jugut amerikan. Njësoj është edhe me personazhet e Dostojevskit të cilët ndodhen në udhëkryqin e moralit, të fesë dhe të emocioneve.
Romani “Shënime nga nëntoka” trajtohet si një ditar i një njeriu, në pikëpamje mendore të sëmurë dhe si një nga veprat e para të ekzistencializmit. Ndonëse shkrimtari dhe filozofi danez Soren Kierkegori (Soren Kierkegaard, 1813-1855) është baba i filozofisë moderne, megjithëkëtë Dostojevski mjaft ka ndikuar mbi mendjet e tilla si Zhan-Pol Sartri (Jean-Paul Sartre, 1905-1980) dhe Fridrih Niçe (Friedrih Nietzsche). Niçe thoshte se “Shënimet nga nëntoka” janë një analizë psikologjike mjeshtërore. Niçe lexonte A. S. Pushkinin (1799-1837), poetin, prozatorin dhe piktorin romantik rus Mihail Lermontov (1814-1841) dhe Nikollaj Vasileviç Gogolin (1809-1852). Për Dostojevskin thotë se ka qenë një nga zbulimet më të mëdha të jetës së tij. “E dini Dostojevskin? Pa e llogaritur Stendalin (1783-1842), askush tjetër nuk më ka befasuar dhe nuk më ka kënaqur aq shumë. Ai është psikolog me të cilin unë gjej gjuhë të përbashkët”. Me të lexuar romanin “Të fyer dhe të poshtëruar” të Dostojevskit, filozofi gjerman ka shprehur respektin më të thellë për të.
Në veprën filozofike të vet “Ekzistencializmi është humanizëm” Zhan-Pol Sartri (Jean-Paul Sartre) shkruan: “Dostojevski thotë: Po të mos kishte Zot, çdo gjë do të ishte e lejuar” dhe kjo është bazënisja e ekzistencializmit. Në interpretimin e Sartrit kjo do të thotë se njerëzit, sikur të mos ekzistonte Zoti, do të përgjigjeshin për çdo gjë dhe nuk do të kishin mundësi të kërkojnë falje nga lartë.
Ekzistencializmi kërkonte çelësin për ta kuptua njeriun. Këtë gjurmim të kuptimit Dostojevski e nxori në plan të parë dhe u përpoq të zbulojë fshehtësinë e përgjegjësisë së “unit” dhe Zotit në shembullin e Raskollnikovit në romanin “Krim dhe ndëshkim”, të Stavroginit në “Mllefe” dhe të Ivan Karamazovit në romanin “Vëllezërit Karamazovë”. Feja është përgjigjja kryesore e Dostojevskit për të gjitha pyetjet, gjë që bie ndesh me ekzistencializmin perëndimor.
Ernest Heminguei (Ernest Hemingway) shkruan: “Te Dostojevski ka gjëra të cilave mund t’u besohet dhe të cilat janë të pabesueshme, por ka diçka që është aq e besueshme saqë njeriu gjatë leximit edhe vetë ndryshon. Dobësia dhe marrëzia, vesi dhe shenjtëria, sjellja hazarde – krejt kjo bëhet realitet siç bëhen realitet peizazhet dhe rrugët te Turgenjevi apo zhvendosja e trupave, fushëbeteja, oficerët, ushtarët dhe luftime te Tolstoi”. Por, pas një lëvdimi të tillë, Heminguei jep edhe mendim të kundërt: “Gjatë gjithë kohës mendoj për Dostojevskin. Si mund të shkruajë njeriu aq keq, tej mase keq, dhe aq shumë të ndikojë te lexuesit?” Sipas shkrimtarit turk Orhan Pamuk (1953-), Tolstoi ka qenë mjeshtër më i madh i shkrimit të romaneve, por njëherazi thotë se tek ai shumë më tepër ka ndikuar Dostojevski. Në një ligjëratë të mbajtur në Shën-Petersburg, Pamuku thotë se jeta e tij plotësisht ka ndryshuar kur e ka lexuar roanin “Vëllezërit Karamazovë”. Orhan Pamuku e ka lexuar veprën “Mllefe” kur ka qenë 20-vjeç. Është habitur dhe është frikësuar. Asgjë që kishte lexuar më parë s’i kishte lënë përshtypje të tillë. Është shokuar nga fakti sesi pasioni për pushtet mund të jetë i fuqishëm. Njëherazi është tronditur me aftësinë e njeriut për të falur dhe për nevojën e tij për të besuar. Në të njëjtën kohë, synimi kah instinktet e ulëta dhe kah shenjtëria e madhërishme e ka shtyrë Pamukun të mendohet thellë.
* * *
Me jetën dhe me krijimtarinë letrare të Dostojevskit janë marrë një numër i madh kritikësh letrarë, estetë, filozofë, sociologë, psikanalistë, neurologë, psikiatër etj. Në suaza evropiane është i njohur studimi i teoricienit letrar, gjuhëtarit dhe estetit rus Mihail Mihailloviç Bahtin (1895-1975) “Probleme të krijimtarisë së Dostojevskit” (1929, botimi i ripunuar më 1963). Tregimtari dhe dramaturgu rus Leonid Maksimoviç Leonov (1899-1994) thotë se Dostojevski është një “mal në mjegull”. Valentina Jevgenievna Vjetlovska është teoriciene ruse dhe doktor i shkencave filologjike. Sipas saj, Dostojevski ka qenë revolucionar i bindur. “Enigmën Dostojevski” ka tentuar ta zgjidhë në kontekstin e letërsisë ruse dhe evropiane.
Rusët kanë një Zot – Pushkinin dhe apostullin në krahun e djathtë të tij – Dostojevskin. Tërë letërsia klasike ruse ka dalë nga Pushkini dhe nga Gogoli. Në kohën e Josip Visarionoviç Xhugashvili Stalinit (1879-1953) Dostojevski ka qenë i ndaluar në Rusi.
Ka mesi i shekullit XIX Pushkini ka qenë i sulmuar nga shumë anë. Është sulmuar ashpër nga kritiku letrar Dimitij Ivanoviç Pisarev (1840-1868) dhe nga kritiku letrar e publicisti rus Vartolomej Aleksandroviç Zajcev (1842-1882), ndërsa Dostojevski e ka mbrojtur si asnjë tjetër dhe e ka konsideruar gjeni.
Valentina Vjetlovska thotë: “Pushkini është gjeniu i cili absolutisht i përgjigjet çdo shpirti rus. Dostojevski ndërkaq ka qenë i ndaluar një kohë të gjatë. Në programet e shkollave të mesme dhe në ato universitare në Rusi ka hyrë vetëm në vitet ’50 të shekullit XX. Duke qenë i ndaluar, shumë rusë nuk e kanë njohur sa duhet. Ndërkaq Pushkinin e kanë njohur gjithmonë. Për këtë arsye është vështirë të thuhet se ndikimi i Dostojevskit në shoqërinë ruse është më i fuqishmi. Përveç kësaj, këtë ndikim Dostojevski e ndan me Tolsotin. Rreth Dostojevskit dhe Tolstoit rusët sot e kësaj dite përplasen. Një pjesë thonë se Tolstoi është më i thellë dhe Rusinë e ka kuptuar më drejtë, ndërsa të tjerët këtë e thonë për Dostojevskin. Por shkrimtari rreth të cilit nuk ka përplasje është Pushkini. Disa studiues rusë e kanë tërhequr Dostojevskin kah Perëndimi duke thënë se ai, më shumë se të tjerët, ka anuar nga modelet e kulturës perëndimore. Po të mos kishte kulturë perëndimore te Dostojevski, a do të kishim një Dostojevski!? Por nuk duhet harruar se këtë vijë e ka nisur Pushkini. Ai e ka krijuar literaturën e re ruse e cila ka filluar prej tij si një letërsi evropiane, ndërsa Dostojevski e ka përkrahur”.
Xhelal Zejneli
