Saga ballkanike e Luan Starovës përbën një zhvillim me rëndësi të posaçme në panoramën e letërsisë së Europës Juglindore, në lakoren e së cilës në fakt shënon një pikë kulmore. Duke e rilexuar pas disa vitesh dhe mbështetur në bibliografinë kritike që ndërkohë i është kushtuar, dalin në pah shumë elemente që na shtyjnë drejt një reflektimi jo gjithmonë mirëfilli letrar. Në qendër të metaforave me ngjyrime të forta surrealiste të Luan Starovës gjejmë brenga të thella që gjatë shekujve kanë përshkuar Ballkanin dhe popujt e këtij gadishulli. Një rajon gjeopolitik që ka përjetuar konfliktet më të mëdha të Erës moderne dhe sidomos gjurmët e ideologjive mbytëse të pushtetit, gjithmonë të importuara nga jashtë si mjete sundimi dhe shtypjeje. Pyetjes që lind natyrshëm se cili virus i ka shkaktuar ato brenga, historianët, antropologët dhe gjuhëtarët janë përpjekur t’i japin përgjigje të ndryshme.
Gjatë shekujve që pasuan rënien e Perandorisë Bizantine, pra gjatë rrënjosjes së sundimit osman, popujt ballkanikë ndanin së bashku jo vetëm hapësirat gjeografike, por edhe kulturat. Të karakterizuara nga një natyrë e theksuar endacake (nomade), ata kishin bërë të vetën shprehinë e bashkëjetesës me tjetrin dhe traditën e respektit të ndërsjellë me vetëdijen se tek e fundit me fqinjin kishin më shumë të përbashkëta sesa dallime. Kjo në të vërtetë konfirmohet nga disa përkufizime dhe emërtime shumë-etnike të shekujve XVI-XV, – si p.sh. βουλγαρβανιτοβλάχος e «Bulgaralbanitoblahos», «Serbalbanitoblahos» e «Serbalbanitobulgarovalaque» – që u gjetën në vitin 1850 nga arbëreshi Pietro Matranga dhe iu atribuuan banorëve të Thesalisë, “identiteti” i të cilëve përcaktohej nga shuma e tipareve etnike që nuk bënte dallime mes «bullgarëve», «shqiptarëve», «vllehve», «serbëve» e me gjasa edhe «grekëve». Falë kësaj trashëgimie të moçme të visarit gjuhësor të përbashkët që kishte vënë re Jernej Kopitar qysh në vitin 1829, aty nga gjysma e parë e shekullit të shkuar u krijua termi shkencor Balkansprachbund pikërisht për të shënuar kompleksin e bashkëpërkimeve fonetike, gramatikore sintaksore dhe leksikore që gjenden nëpër gjuhët ballkanike e që nuk mund të shpjegohen ndryshe veçse si rezultat i një bashkëjetese të gjatë paqësore të bashkësive folëse përkatëse. Një bashkëjetesë që i bëri popujt e Ballkanit ta plazmonin fizionominë e tyre antropologjike duke përshtatur rite dhe simbole të përbashkëta edhe përmes ndërmjetësimesh të mëpasme dhe përzierjesh të vazhdueshme që ende sot ngjallin interesin e kërkuesve shkencorë të cilët përpiqen të shpjegojnë vitalitetin, modalitetet dhe larminë e formave të kësaj dukurie me vlerë jashtëzakonshme. Përballë këtij konteksti historiko-kulturor që nuk është vendi këtu ta shtjellojmë më tej, përgjigjja e pyetjes së shtuar më lart na ndihmon të kuptojmë premisat e vërteta të Sagës ballkanike të Luan Starovës: virusi që mbolli përçarjen, përvijoi kufijtë, ngriti gjerdhet dhe i bëri ato të pakapërcyeshme është ai i nacionalizmit, i flamës ideologjike më të re dhe më shkatërruese që ende sot e gjithë ditën Europa e ka të vështirë ta heqë qafe. Pikërisht ndaj kësaj flame të kohës sonë romanet e Starovës përvijohen si denoncim i prerë dhe i pakompromis.
Saga ballkanike është një cikël narrativ modular që vërtitet rreth jetës së familjes Starova, babait dhe nënës së Luanit. Një familje shqiptare e detyruar të ndërrojë vendbanim sa herë që ndryshojnë kushtet dhe regjimet politike. Është një histori (auto)biografike që e zë fillin kur plasën luftërat ballkanike në vitin 1912, viti i realizimit të ëndrrës së madhe kombëtare të shpalljes së Pavarësisë, për të vazhduar, sikurse ka vënë në pah Edgar Morin, me «valën nacionaliste turke që do të shkaktojë dëbime dhe zhvendosje popullsish, të cilat më vonë do të quhen pastrime etnike». Një varg i pandërprerë ngjarjesh tragjike, përpjekjesh për asgjësimin e tjetrit, imponime pikëpamjesh mbi të tjerët, shtypjeje të atyre që konsideroheshin inferiorë thjesht sepse perceptoheshin “të ndryshëm” nga pikëpamja etnike, gjuhësore dhe kulturore, që kishin pra një përkatësi të ndryshme “kombëtare”. Pikërisht përkatësia në këtë kategori të re në Ballkan u përcaktua me zjarrin e topave, në dallim nga mentaliteti i deriatëhershëm që i kishte konsideruar popujt e Ballkanit si “fqinjë të ngjashëm”. Te shndërrimi i vështrimit dhe te metamorfoza e frymës së thellë të Europës Juglindore lidhet filli i tregimit surreal të Luan Starovës, që përshkon breza të tërë me synimin për të ndërtuar përmes rrëfimit të andrallave familjare dhe kujtimeve intime të Autorit-dëshmitar, rrjedhën historike të një rajoni të tërë që duke nisur nga viti 395 për shekuj me radhë mishëroi simbolikisht vijën e famshme të Teodosit, e cila, sikurse e thotë titulli i esesë së Aurel Palsarit, rishfaqet me funksionin e moçëm të kufirit ndarës mes Lindjes dhe Perëndimit. Pas Luftës së Dytë Botërore “dallimet” etnike do të fshiheshin në emër të unitetit ideologjik: pas periudhës bizantine dhe asaj osmane, një tjetër valëe huaj do të përfshinte Europën Juglindore, përsëri nga Lindja, kësaj here nga Rusia sovjetike.
Shfaqja e nacionalizmave me ngjyrë të kuqe solli me vete vendosjen e kufijve të rinj sipas vijave që dikur në Ballkan nuk përbënin ledhe ndarëse mes entitetesh homogjene – Schranke i quanin Kant dhe Hegel, paçka se sinorë, Grenze, gjithmonë sipas dy filozofëve të mëdhenj gjermanë – që duke qenë pika takimi mes entitetesh homogjene, ishin të destinuara të kapërceheshin. Me t’u shkatërruar kjo paradigmë e bashkëjetesës, popujve ballkanikë nuk u mbetej tjetër veçse të ashpërsonin marrëdhëniet dhe të thellonin dallimet deri në mohim të historisë së përbashkët. Urrejtja dhe pandjeshmëria shpërthyen me një dhunë të paparë gjatë dy luftërave të fundit në Ballkan, sidomos në ish-Jugosllavi, që për shkak të hipokrizisë së “bashkim-vëllazërimit” titist u zhyt në një vorbull nacionalizmash dhe lokalizmash ekstremë. Te Saga Ballkanike e Luan Starovës rreziku që i kanoset Europës Juglindore ndihet qysh me shfaqjen e perdes së hekurt. Për ta neutralizuar atë rrezik autori propozon, do të thoshim me një optimizëm të tepruar, një hipotezë shpëtimi që merr trajtën e kërkimit të identiteteve të humbura, të ringjalljes së të shkuarës jo si panteon i lavdishëm, as si grumbull trofesh, por si katalizator i dialogut dhe hapjes, sikurse pohonte edhe Edgar Morin në një gjykim që u përvetësua nga lexuesit dhe nga kritikët e Starovës. Me fjalë të tjera e kaluara e largët, Mesjeta aq e kritikuar, evokohet, paçka se tërthorazi, si model i bashkëjetesës dhe ballafaqimit paqësor me tjetrin. Pikërisht “tjetri” te romanet e Starovës merr pamjen e një dallimi biologjik, aq rrënjësor sa mund të shfaqet si pasojë e një antropomorfizimi të tepruar të kafshëve – si p.sh. të dhive, të cjapit, të ngjalave – ose përndryshe shfaqet si një fuqi sugjestionuese që u jep jetë sendeve jofrymore nga të cilat varet zhvillimi i qytetërimeve dhe fati i njerëzve.
Historitë që janë derdhur te Saga ballkanike jo vetëm përcjellin andrallat e përjetuara nga familja Starova, por shtrihen më tej aq sa përfshijnë jetën e popullsive të tëra, fatet e të cilave vendosen së lartmi nga mekanizmat e pushtetit me synimin për të realizuar plane të çmendura autoritare. Sikurse dhitë, ashtu edhe burrat dhe gratë, gjithë bashkësitë njerëzore tërhiqen përdhuni në vorbullën e paranoiave ideologjike që nuk kursejnë asgjë, as edhe logjikën më të thjeshtë e të natyrshme të gjërave. Në emër të ideologjive – në rastin e veprave të Starovës të ideologjisë komuniste të importuar me forcë ne Ballkan pas Luftës së Dytë Botërore – përmbysen përparësitë, hartohen projekte të shndërrimit të njeriut, ndiqen objektiva të panatyrshëm si ai i “krijimit të njeriut të ri”, përcaktohen synime të përçudnimit të identiteteve sociale, planifikohen revolucione që shkallmojnë asetet antropologjike shekullore, përvijohen profile të papajtueshme me vizionin natyror të njeriut dhe me misionin e tij primordial: të japë dhe të ushqejë jetë. Të gjitha këto në kuadër të determinizmit ideologjik që nuk përfill as historinë, as traditën, por që i njeh mesianizmit të ri të drejtën të shkatërrojë identitetet vetjake dhe komunitare.
Pikërisht nga ky mishmash mitesh të rreme dhe realiteti tragjik Starova nxjerr lëndën e parë për endjet e tij narrative. Nga ajo botë ku ai dhe familja e tij, e marrë si simbol për mijëra familje të tjera të viktimizuara prej delirit të ideologjisë së re, autori frymëzohet për të rrëfyer anën groteske të ekzistencës njerëzore. Një jetë e shenjuar prej një morie rrugëdaljesh që i ati sajonte herë pas here për të shpëtuar familjen. “Kur babai shihte se familja ndodhej para rrezikut të luftës, zhdukej diku pa lajmëruar, që ta përgatiste shpërnguljen e e ardhshme të familjes”. Çka dikur konsiderohej si normale për popullsitë nomade, në kohët moderne të shekullit XX shndërrohej në një masë mbrojtjeje dhe mbijetese. Bëhej fjalë gjithmonë për një shpërngulje nga një vend në tjetrin, por dallimi ishte ontologjik: shpërngulja nuk u detyrohej më nevojave të jetës, por ikjes instinktive nga rreziku i vdekjes. Një lojë paradoksesh që në realitetin ballkanik – të atij “Ballkani të mallkuar” ku nuk kishin të sosur luftërat vëllavrasëse – shënonte një udhë të shtruar me vuajtje shpirtërore dhe metamorfoza kulturore. Një udhë që në një çast të dhënë të jetës së protagonistëve do të kërkonte një bilanc final, një llogari të përvojave të jetuara dhe të mësimeve të nxjerra. Sipas nesh, këtu qëndron vizioni optimist i narrativës së Starovës, e cila, nëse na lejohet një paralelizëm, duket se ndjek, tashmë në kah të kundërt, të njëjtin Weltanschauung që Thomas Mann derdhi te saga gjenealogjike e Buddenbrook-ëve: nga njëra anë kemi familjen hanseatike, që shkrimtari i ri gjerman e përshkruan duke u nisur nga përvoja e vet familjare, një familje e qëndrueshme (në hapësirë), por e destinuar të pësojë (në kohë) rrënimin social si rezultat i një dekadence të përgjithshme dhe të pashmangshme epokale; nga ana tjetër familja e Starovës, që përshkruhet nga pikëpamja e privilegjuar e narratorit-dëshmitar në cilësinë e protagonistit, është një familje e destinuar të lëvizë vazhdimisht (në hapësirë) dhe të rizbulojë gjithmonë vetveten (në kohë), me fjalë të tjera është e destinuar të rivlerësojë arsyet e thella të rilindjes dhe afirmimit të saj. Rrëfimi i Starovës, në kërkim të një pike të re mbështetjeje, i jep jetë një “sage familjare” të mirëfilltë, e cila, duke u përfshirë në vorbullën e ngjarjeve, tërheq me vete përbërësit e veçantë, i detyron ata të bëhen pjesë e historisë kaotike të vendeve dhe të vuajnë barrën e shndërrimeve të thella të shkaktuara nga stuhitë ideologjike, politike dhe ushtarake, të tilla që të sjellin deri edhe shndërrime identitetesh. Procese të pashmangshme tëhuajësimi që nga njëra anë dëshmojnë alternativën ekstreme që lind nga instinkti i mbijetesës dhe që gjithsesi, nga ana tjetër, falë një reagimi të posaçëm vetjak, rreken t’u hapin udhën paradokseve duke arritur madje deri atje sa të hamendësojnë imperativë kategorikë me prejardhje ontologjike, si p.sh. kërkimi i identitetit të humbur apo ndoshta pretendimi për ta rindërtuar atë si përgjigje e një thirrjeje nga lashtësia. Pikërisht kësaj thirrjeje i përgjigjet me vetëdije të kthjellët rrëfimtari-dëshmitar, duke mos ngurruar ta shpallë hapur atë në përshkrimin e mëposhtëm të babait, që është rimarrë me mprehtësi nga prof. Ali Aliu në parathënien e botimit shqip të romanit Librat e Babait, çka në vetvete përbën edhe një përshkrim të përpiktë kritik të gjithë Sagës ballkanike: “Babai në shpirt bartte dy lumenj të bujshëm që vazhdimisht bymeheshin, por që asnjëherë nuk bashkoheshin, as derdheshin te njëri-tjetri e as që përfundonin në detin e largët të mendimeve të tij: njëra rrjedhë shprehte instinktin për ruajtjen e identitetit…, kurse tjetra gatishmërinë që çështja e identitetit të relativizohej”.
Udhëtimi së prapthi i Starovës përvijohet si një shtegtim në intimitetin e dëshmitarit për të rizbuluar dramën e përjetuar nga familje që asokohe nuk e dinin se jetonin në zgrip të botëve heterogjene, madje, përkundrazi, e konsideronin normale të ndanin të njëjtat hapësira ku gjuhë dhe kultura të ndryshme dëshmonin prirjen e lindur për bashkëjetesë paqësore dhe hapje të ndërsjellë. Introspektimi i guximshëm i protagonistit tonë – dëshmitar i ngjarjeve që përjetuan ballkanasit gjatë shekullit më të trazuar të historisë europiane – zhbiron nëpër zgafellat më të thella të kujtesës vetjake derisa e shndërron atë në paradigmën universale të një bashkësie të tërë, të vetë njerëzimit. Këtë e ka vënë në dukje më së miri Éric Faye kur e ka quajtur romanin Emigrimi i ngjalave «metaforë metafizike, metaforë politike, [pasi] pushon pak nga pak së qeni emigrimi i disa njerëzve të veçantë, për t’u shndërruar në një udhëtim të njerëzimit me zgjedhjet e tij, me ngurrimet e tij, me gabimet e tij». Për më tepër, po të duam të vlerësojmë si duhet raportin referencial mes përfaqësimit metaforik dhe realitetit, nuk mund të mos pajtohemi me gjykimin e Silvana Lekës, e cila, gjithë duke iu referuar metaforës së emigrimit të ngjalave – metaforë që në prozën e Starovës rrok gjithë korpusin narrativ të Sagës ballkanike – vë në pah se «Metafora vendoset në truall real kur pengesat nuk janë më abstrakte, por kur ato realizohen përmes diktatit, në emër të propagandës, të utopive dhe kur janë po aq artificiale sa forcimet e kufijve dhe mbyllja e liqeneve me diga mbytëse».
Në rrafshin mirëfilli letrar rrëfimi i Luan Starovës prek një nga temat kyçe të teorisë së letërsisë, e cila, – sikundër e ka vënë në dukje me mprehtësi prof. Ali Aliu në parathëniet e botimeve shqip të dy romaneve Librat e Babait dhe Koha e dhive, që përbëjnë përkatësisht dy vëllimet e para të Sagës ballkanike – prej kohësh vë në qendër të refleksionit hermeneutik çështjen e rolit të rrëfimtarit-dëshmitar dhe të marrëdhënieve të tij me autorin. Është fjala për një aspekt që e vendos prozën e Starovës në hullinë e traditës moderniste, a më mirë të themi surrealiste, që e zuri fillin me Apollinaire-in dhe vijoi gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të shekullit të shkuar duke kontribuuar në shndërrimin rrënjësor të romanit bashkëkohor. Nuk është vendi këtu për një analizë të krahasuar, as për të shqyrtuar hollësisht në mënyrë kritike kompleksitetin estetik të kontributit të Starovës, por nuk mund të mos e përmendim prozën e tij si shembull krejt origjinal të letërsisë bashkëkohore ballkanike dhe të vëmë në dukje se ajo zhvillohet, sikurse e thamë më lart, si ndërhyrje vetjake rreth temës-kyçe te autobiografizmit letrar, duke i dhënë një përthyerje origjinale kësaj paradigme enigmatike, ende të pazgjidhur, që spikat në krijimin artistik tout court e sidomos në krijimin letrar.
Në përfundim të këtyre shënimeve dua të kujtoj takimin që pata me Luan Starovën në tetor të vitit 2015 me rastin e pjesëmarrjes së tij në Festivalin e letërsive migrante që organizohet çdo vit në Palermo. Bashkë me kolegët Maria Teresa Giaveri dhe Francesco Altimari moderuam një diskutim me Autorin tonë para një publiku të gjerë mbi të fshehtat e shkrimtarisë së tij. Nxitëm në këtë mënyrë një lloj “vetërrëfimi” gjatë të cilit Starova na shpjegoi sesi profili i tij human dhe intelektual qe zhvilluar në zgrip të kufijve gjithmonë të paqëndrueshëm, në kërkim të pareshtur të një përmase identitare, fillimisht vetjake, më pas edhe në raport me identitetin e të tjerëve. Kur organizuesit e festivalit më kërkuan një titull për takimin me Starovën, thuajse instinktivisht më erdhi në mendje një paralelizëm mes prozës së Luan Starovës dhe asaj të shkrimtarit arbëresh Carmine Abate: një paralelizëm që nuk ishte aspak i stisur, pasi buronte nga një lexim sinoptik i dy përvojave jetësore të shenjuara nga e njëjta dhimbje, mërgimi, që te të dy shkrimtarët, njëri arbëresh i Italisë, tjetri shqiptar i Maqedonisë, kishte ushtruar një trysni dhe ndikim të madh intelektual mbi krijimtarinë në prozë. Të dy këta e kanë interpretuar gjendjen e paqëndrueshmërisë së përhershme, pra gjendjen e emigrantit, si burim për të gërshetuar prejardhjet dhe rrugët individuale, duke arritur t’i përçojnë tjetrit, sikurse e ka theksuar Francesco Altimari, një ide të thellë, aspak folkloristike, të identitetit të vet dhe të bashkësisë së cilës i përkasin. Te të dy ka peshuar brenga e gjuhës dhe e komunikimit. Të dy e kishin lënë mënjanë gjuhën e zemrës për gjuhën e bukës që në rastin e tyre ishte ngritur në nivelin e gjuhës së artit. Të dy e kishin shndërruar gjendjen e tyre prej emigranti të përjetshëm në atë të refugjatit gjuhësor. Prej këtej rrjedh edhe titulli që sugjerova për takimin e vitit 2015: “Luan Starova: përvoja e një refugjati gjuhësor…”. Sot do ta plotësoja duke i shtuar “…në kërkim të identitetit të humbur!”
