(në 61 vjetorin e lindjes së studiuesit)
“Veten do ta përkufizoja si agnosticist i moderuar që pranon misterin e Krijimit, (të cilin jo domosdoshmërisht e lidh me idenë e një Zoti të vetëm), që magjepset nga mrekullia, pafundësia dhe larmia e shfaqjeve të tij, por që parapëlqen më mirë të përballet me pafuqinë e tij për ta kuptuar apo zbërthyer, se sa të pranojë një shkoqitës si ndërmjetës.”
Nga Mustafa Nano
Gëzim Qëndro u lind më 22 dhjetor të vitit 1957. Ishte fare fëmijë kur e kuptoi se e ardhmja e tij profesionale do të lidhej pazgjidhshmërisht me artet pamore. Siç e ka thënë vetë në një intervistë: “si çdo besimtar që kërkon të gjejë tempujt edhe unë i gjeta tempujt e mi shumë herët. I pari tempull ishte “Lidhja e Shkrimtarëve”. Tempulli i dytë, po i quaj kështu në mënyrë metaforike, ishte “Galeria Kombëtare” te Rruga “Fortuzi”…
Ishte koha kur s’bënte tjetër veçse vizatonte, lexonte dhe mësonte italishten…
Pas mbarimit të Liceut artistik fillon punë në sektorin e filmit vizatimor në Kinostudio. Kësaj kohe i përkasin filmat Pipiruku dhe Parullat, si regjisor-piktor i të cilëve bëhet pjesëmarrës edhe i festivaleve ndërkombëtarë të vizatimorit në Gifoni në Itali dhe Anecy të Francës. E ndoshta kështu do të vijonte karriera e tij, e lidhur me filmin vizatimor, por përmbysja e sistemeve e futi në një hulli të re. Hapja e kufijve e çoi në Amsterdam ku në vitin 1992 do të fillonte studimet në Academie voor Beeldende Vorming (Akademia e Formimit Artistik).
Me t’u kthyer në Tiranë, në vitin 1996, u angazhua si pedagog në Akademinë e Arteve dhe pothuaj njëkohshëm filloi punë si drejtor në Galerinë Kombëtare të Arteve ku do të qëndronte deri në vitin 2002, kohë në të cilën niset në Francë për t’u angazhuar me temën e doktoraturës, në universitetin PARIS 8.
Të kohës kur Qëndro drejtoi Galerinë e Arteve janë: revista PAMORART të cilën e themeloi dhe drejtoi, Projekti i Bibliotekës së Galerisë Kombëtare, Atelieja e edukimit artistik, Kurimi i ekspozitave sikurse EKSPOZITA E PARË E NUDOS SHQIPTARE, PostEVA, Ekspozita Nostalgji apo konkursi i përvitshëm i fotografisë MARUBI. Mbi të gjitha, angazhimi tërësor me ekspozitat Surrealizmi Socialist dhe Homo Socialisticus, që u hapën për publikun në vitin 1999.
Prej këndej nis një tjetër rrugë identifikuese për Gëzim Qëndron: Surealizmi socialist ishte këndvështrimi i tij mbi periudhën e realizmit socialist në Shqipëri, këndvështrim me të cilin mbrojti titullin doktor në universitetin Paris 8 me vlërsimin maksimal trés honorable avec félicitations. Shenja e parë e këtij vlerësimi ishte botimi në Francë nga shtëpia botuese Harmatan i librit Le Surrealisme socialiste, L’autopsie de l’utopie.
Qëndro njihet si studiues arti dhe pedagog gjithashtu. Ai ka dhënë leksione në universitete të ndryshme në Shqipëri dhe Kosovë për lëndët gjuha pamore; teori arti; histori dhe filozofi arti; dhe fenomenologji arti. Janë të panumërt artikujt e tij studimorë që botoi në shtypin shqiptar por mbi të gjitha në periodikët evropianë mbi artin. Gjithashtu të shumta janë ekspozitat që kuroi, konferencat shkencore ku mori pjesë këndej dhe andej kufirit. Përkthimi ishte një tjetër angazhim pasionant i tij.
“Unë i detyrohem shumë përkthimit sepse më ka mësuar të shkruaj. – ka thënë në shtyp QËNDRO – Përkthimi të pasuron fjalorin jashtëzakonisht shumë, frazeologjinë… Dhe, në këtë kuptim, i ndjehem borxhli.” Midis 15 titujve të përkthyer mbizotërojnë ato të karakterit profesional sikurse: Probemi i objektit në antropologji, Pesë fytyrat e modernitetit, Arti nga zanafilla te Van Gogu, Fuqia e imazheve, Arti dhe mjeshtria e bukurisë etj…
Sa i përket librave ku Qëndro është autor, mund të përmendim: Gjuha Pamore, Arkeologjia e mëngjesit, Heronjtë janë të uritur, dhe Kinostudioja Shqipëria e vjetër, i cili është në proces botimi edhe në Itali. Të tjera vepra, deri më tash të pabotuara të Gëzim Qëndros, pritet të dalin nga errësira e sirtarëve të punës, për të mbërritur në duar lexuesish…
Në 61 vjetorin e lindjes së studiuesit, ne po i kthehemi një interviste që ai i ka dhënë Mustafa Nanos, e cila e tejkalon kohën në të cilën është dhënë…
– Cila është ngjarje më e madhe në histori: rënia e perdes së hekurt, apo rrëzimi i kullave binjake?
Sa më shumë që kalon koha të gjithë po binden se rënia e Perdes së Hekurt, e cila kishte në themel konfliktin ideologjik, ishte një akt çlirimi që prodhoi për vendet e ish-perandorisë sovjetike që jetonin në simulakrën e demokracisë të quajtur centralizëm demokratik, lirinë për të ndërtuar sisteme demokratike funksionalë apo gjysmë-funksionalë të cilët po përmirësohen vazhdimisht, ndonëse jo me ritmin e duhur.
Ndërsa rrëzimi i Kullave Binjake, (e cila në njëfarë mënyre vë në dyshim teorinë e Fundit të Historisë në kuptimin hegelian të Fukujamës) megjithëse po aq dramatik dhe rrënqethës sa rrëzimi i komunizmit, ishte një ndodhi e pashembullt, një spektakël i kobshëm që u ndoq në kohë reale, si kurrë më pare, anekënd rruzullit. Në hullinë e teorisë së Huntingtonit mund të shihet mbase si provë e qartë që konflikti tashmë ka kaluar nga rrafshi ideologjik në atë kulturor.
Konflikti që prodhoi aktin terrorist më të bujshëm në gjithë historinë e njerëzimit, ndonëse do të jetë i gjatë, ka shumë gjasa të jetë shterp, pasi nuk pritet të prodhojë liri për ndonjë popull apo rajon të botës dhe mund të përfundojë pa fitimtarë apo humbës.
-Zoti ekziston, mund të ekzistojë, duhet të ekzistojë apo nuk ekziston?
Veten do ta përkufizoja si agnosticist i moderuar që pranon misterin e Krijimit, (të cilin jo domosdoshmërisht e lidh me idenë e një Zoti të vetëm), që magjepset nga mrekullia, pafundësia dhe larmia e shfaqjeve të tij, por që parapëlqen më mirë të përballet me pafuqinë e tij për ta kuptuar apo zbërthyer, se sa të pranojë një shkoqitës si ndërmjetës.
-Gjuha shqipe ju duket e pasur, e varfër, apo si të tjerat?
Nga përvoja ime vetjake si përkthyes mund të them se shqipja ndesh vështirësi në disa fusha si filozofia, kritika, historia dhe filozofia e artit. Kjo për arsyen e thjeshtë se në këto fusha për disa dhjetëvjeçarë nuk u përkthye pothuaj asgjë. Përveç disa lëmive si këto, mangësitë e të cilave besoj do të zbehen nëse do të punohet seriozisht, shqipja mund të përballojë, ashtu si ka bërë edhe më parë, sfida nga më të vështirat.
-E kuptoni apo e qortoni merakun e shumë evropianëve lidhur me anëtarësimin e Turqisë në BE?
Sigurisht që e kuptoj. E gjithë kultura jonë është ndërtuar mbi këto dy modele. Nëse ke lindur në një vend si Shqipëria, ku Evropa është parë si modeli që duhet ndjekur dhe Turqia si modeli që duhet braktisur, nuk mund të mos e kuptosh që dallimi midis këtyre dy modeleve i reziston ende kohës. Inferioriteti i modelit të dytë ndaj të parit bëhet më i dukshëm nga fakti që modernizimi i Turqisë filloi pikërisht me braktisjen e trashëgimisë perandorake dhe përshtatjen nga babai i kombit turk të modelit europian, duke filluar nga alfabeti e deri te veshja. Janë këto dallime që e bëjnë Europën të ngurrojë ta pranojë Turqinë si anëtare në BE.
-Harmonia ndërfetare në Shqipëri është një legjendë apo një realitet i bukur?
Duke njohur gjaknxehtësinë dhe kokëshkrepjen tipike neo-ilire nuk ka si të mos habitesh që në historinë tonë nuk ka as edhe një plojë të vetme si ajo e natës së Shën Bartolomeut apo konflikte fetare afatgjata. Vetëm ky fakt mjafton për ta parë si një realitet që në mos ideal, është pa dyshim mbresëlënës.
Po ashtu është në nderin e kombit tonë që në momente vendimtare ka vënë interesat e kombit mbi fenë. Para disa ditësh, në një kërkim që po bëja për Shoqërinë biblike të Stambollit që financohej nga anglezët, gjeta faktin që një pjesë e madhe e librave të shenjtë të krishterë që botoi kjo Shoqëri u financuan edhe prej tregtarëve myslimanë shqiptarë. Po ashtu të habitshme janë fjalët e Mit’hat bej Frashërit i cili në 1912-ën pohonte se ky fakt “e bëri Shoqërinë Biblike të nderuar dhe të lavdëruar pothuajse nga të gjithë shqiptarët patriotë, qofshin myslimanë apo të krishterë.” Sigurisht që këtu dhe në shumë raste të tjera bëhet fjalë për interesa më të mëdha dhe në këtë drejtim harmonia fetare midis shqiptarëve është një realitet.
-Shihni ndonjë unitet të qartë kulturor midis Shqipërisë e Kosovës?
Mendoj se ADN-ja e kulturave tona është e njëjtë, por ngjajmë si dy vëllezër që janë rritur në shtëpi të ndryshme. Këtu një rol të veçantë ka fakti që nuk kemi jetuar pothuaj asnjëherë në të njëtin shtet, i cili dihet që me anë të mekanizmave shtetërore apo politikave të arsimimit dhe edukimit do të kishte njëjtësuar mjaft kulturat e dy trevave shqiptare. Por mungesën e këtij uniteti nuk do ta çoja aq larg sa të mëtoja për një identitet shqiptar dhe një kosovar.
-Cili është njeriu më i rëndësishëm, numrin e të cilit e keni në phonebook?
Nuk kam asnjë emër të tillë.
-Fan Noli udhëhoqi një grusht shteti apo një revolucion demokratik në vitin 1924?
Një grusht shteti që nuk arriti dot të kthehet në revolucion demokratik.
-Ajo që komunistët e kanë quajtur “Lufta Nacionalçlirimtare”, ka qenë sipas jush edhe luftë civile?
Sikur të mos mjaftonte dezinformimi gati gjysmë-shekullor na duhet të përballemi edhe me konfuzionin e skajshëm dhe militantizmin që ende gjallon në historiografinë tonë. Përshtypja ime është se ka patur në disa periudha të shkurtra, sidomos pas pushtimit gjerman, elementë të qartë të luftës civile, por jo aq sa ta karakterizojnë të gjithë periudhën e luftës si të tillë.
-Nëse do t’ju kërkonin të veçonit ndonjë arritje të diktaturës komuniste pesëdhjetëvjeçare, çfarë do të thoshit?
Pa dyshim zhdukja e analfabetizmit. Dihet se komunistët në themel të mesianizmit të tyre laik kishin edhe idenë e Progresit, të huazuar nga iluministët, të cilët një vend të veçantë i jepnin edukimit përmes dijes, monopoli i të cilës nga pushteti i atëhershëm nuk mund të mos shpinte në indoktrinimin sidomos të brezave të rinj. Ndonëse kjo arritje është trumbetuar mbase më shumë se ç’duhej, përsëri mendoj se është një arritje mbresëlënëse.
-Sikur të kishit jetuar në vitet e Luftës së Dytë Botërore, do të rreshtoheshit me partizanët, me Ballin Kombëtar apo do të qëndronit asnjanës?
Nuk besoj se do të rreshtohesha me ndonjë palë. Por jam i sigurt se do të përkrahja cilëndo forcë që do të luftonte fashizmin, ndonëse nuk do ta merrja në sy rrezikun të dilja të luftoja në mal. Kushedi, mbase do të shkruaja ndonjë trakt kundër fashizmit dhe çdo darkë do të ngjisja veshin pas radios për të dëgjuar BBC duke u gëzuar për fitoret e Aleatëve. Dhe mbase, ditën e çlirimit të Tiranës do të dilja i gëzuar të përshëndesja parakalimin e partizanëve në bulevard, ndoshta i bindur se pas gjithë atyre sakrificave u takonte pushteti dhe e ardhmja.
-Do të ishit dakord të përkthehej në gjuhën shqipe “Mein Kampf” i Adolf Hitlerit?
Pse jo. Vështirë se mund të bëhesh nazist duke lexuar atë libër. E kam lexuar në vitin ‘94 jashtë Shqipërisë i shtyrë nga lëvdimi që i bëri një miku im (mendimin e të cilit asokohe e vlerësoja shumë), si e pakta një libër interesant, i shkruar nga një njeri gjenial, ndonëse i mbrapshtë si Hitleri. Zhgënjimi ishte i plotë. E lashë përgjysëm i çuditur se si ai libër mund të kish patur aq ndikim në kohën kur ish shkruar. Edhe miku im u zhgënjye. Nuk e di pse, kish pritur që të mahnitesha prej tij.
Mendoj se duhet botuar, pasi retorika e tij nacionaliste dhe raciste, vetbesimi dhe urrejtja prej fanatiku të çartur për çdo njeri me zhvillim mendor normal janë ilaçi më i mirë kundër nacionalizmit dhe racizmit.
-Cili është njeriu më i rëndësishëm, me të cilin ju keni bërë një fotografi?
Nuk kam fotografi me asnjë të tillë.
-Çfarë ishte në të vërtetë ajo që ndodhi në vitin 1997?
Është një ngjarje e rrethuar me akuza dhe kundërakuza nga protagonistët. Disa thonë se ishte rebelim komunist. Të tjerë se u rrëzua shteti paralel i Berishës dhe shteti shqiptar pas tij që hapi pas vetes kutinë e Pandorës. Mendoj se ishte një përzierje shpërthyese e zhgënjimit nga periudha paskomuniste, zgjedhjet e manipuluara, leximi së prapthi i biblës së konsumerizmit, hapësirës për manipulime të të gjitha llojeve, i joshjes së pasurimit të shpejtë dhe abuzimit me pushtetin.
-Ne shqiptarët jemi europianë me titull të plotë?
Nëse me termin europian (që është tepër i gjerë) kemi parasysh tërësinë e popullsive me kultura, histori dhe nivele të ndryshme zhvillimi që përbëjnë europën, atëherë mund të themi që jemi europianë, pasi kultura jonë është pjesë e këtij mozaiku kulturor.
Por Europa e mirëfilltë identifikohet me disa kombe të Europës perëndimore dhe qëndrore. Nëse do të merret ky kriter, atëherë ne, meqë ende nuk ndajmë me ta vlera dhe mendësi të përbashkëta, nuk jemi europianë me titull të plotë.
Po ashtu gjurmët që kemi lënë në historinë e Europës janë shumë të pakta. Në librin Europa të Norman Davisit në rreth 1200 faqe shqiptarët përmenden vetëm katër herë me disa rreshta. Mjafton ky fakt që të kuptojmë peshën dhe vendin që kemi në historinë e kontinentit.
-Në cilën ngjarje të madhe të historisë botërore do donit të kishit qenë protagonist?
Në zbritjen për herë të parë në Hënë. Sa herë e shoh në dokumentarë apo fotografi të ndryshme kam menduar se çfarë ka ndjerë Armstrongu në çastin që ka shkelur dhe më pas ka ecur për herë të parë në historinë milionavjeçare të Hënës. Ç’farë ndjen dikush që vë këmbën i pari në një truall të panjohur në emër të gjithë njerëzimit? Është një situatë që nuk e ka provuar askush deri tani.
-Me cilin personazh të historisë së Shqipërisë do kishit dashur të bënit një bisedë të gjatë e të shtruar?
Me Faik Konicën. Më duket më evropiani nga gjithë të tjerët. Është aq i çlirët dhe aspak dogmatik. Ndonëse e donte Shqipërinë jo më pak se të tjerët, kjo nuk e pengoi që ta përdorte mprehtësinë dhe guximin e tij për të fshikulluar veset e shoqërisë shqiptare, nganjëherë me fraza të gdhendura në kujtesën tonë kolektive. Mungesa e paragjykimeve, stili i tij brilant dhe therës (si te Doktor Gjilpëra për shembull) më shtyjnë të besoj se një bisedë e gjatë dhe e shtruar me të do të më kishte dhënë shumë kënaqësi.
-Cili është libri që po lexoni?
Po lexoj librin Realiteti i Artistit të Mark Rothkos, njërit prej piktorëve më të shquar modernistë amerikanë të shekullit XX-të, i admiruar sidomos për zbrazëtitë e ndritshme dhe drithëruese që përcjell në tablotë e tij. Është interesant të shohësh procesin krijues dhe realitetin e artistit nga këndvështrimi i njërit prej personaliteteve më të shquar të artit, një libër të cilin do t’ua këshilloja si profesionistëve ashtu edhe të gjithë atyre që interesohen për artin.
– Mendoni se do të ishit në gjendje të vrisnit një njeri në kushtet, kur ky njeri kërcënon jetën tuaj apo të të dashurve tuaj?
Besoj se po. Për t’u penduar me siguri më pas.
– Cili komb evropian ju ndjell më shumë me historinë e me kulturën e vet?
Franca. Më magjeps sidomos historia e kulturës së saj.
– Do ishit dakord që vajza juaj të merrte pjesë në garën televizive Big Brother?
Do të isha krejtësisht kundër, por nuk do ta ndaloja të merrte pjesë, nëse vërtet do t’i pëlqente. Por është e trishtueshme të shohësh programe të tilla apo maratonën e telenovelave që kanë prodhuar tashmë një spektator të cekët të dhënë pas dëfrimit. Më duket sikur pushteti ka përshtatur maksimën e dikurshme latine me të cilën tallej Juvenali: panem et circenses (bukë dhe cirk) apo luftime me gladiatorë, e cila tani është kthyer në bukë dhe spektakëlku ky i fundit është kaq i rëndësishëm sa sipas Xhemjsonit i ka dhënë emrin shoqërisë së sotme. Siç thotë me të drejtë Bodrijari, sot, falë masmedias, po jetojmë në simulakrën e realitetit, hartën e tij, ndërkohë që ai vetë po tkurret përditë prej mospërdorimit. Dhe reality-show dhe Big Brother janë shfaqjet më të skajshme dhe paradigmat më domethënëse të kësaj situate.
– Legalizimi i ndërtimeve të paligjshme është kapitullim përballë kundravajtësish, apo mbajtje e anës për shtresat në nevojë?
Kapitullim përpara kundravajtësve. Ose përpara një zarfi.
– Mund të ndodhë në realitet ajo që ndodh në filmin “Pretty woman” midis Richard Gere-it e Julia Roberts-it?
Jo, nuk e besoj.
– Njerëzit janë esencialisht të mirë, apo janë esencialisht të këqij?
Kjo më sjell ndër mend fjalët e filozofit të njohur francez Foucault (Fuko) i cili intervistuesit që donte të dinte se cila pyetje e mundonte më shumë u përgjigj: Gjithmonë vras mendjen përse jemi kaq të ligj dhe mizorë me njëri-tjetrin. Po nuk kam ndonjë përgjigje për këtë.”
– Ç’është Atdheu?
Së pari mendoj se është një konstruksion mendor më tepër sesa një realitet lëndor, ndonëse mban vulën apo frymën e kohës dhe të territorit. Togfjalëshi Dheu i Atit, prej nga edhe formohet fjala Atdhe, përcjell të njëjtën mendësi dhe jep më tepër përshtypjen se lidhet me ndonjë titull pronësie, me një tapi të përjetshme e cila përjashton të gjithë ata që kanë lindur dhe jetojnë në një vend të caktuar, por babai apo të parët e tyre nuk e ka prejardhjen nga ai truall. Prandaj ky term më duket se përmban në vetvete një potencial racizmi që mund të përdoret si taktikë legjitimuese për të përjashtuar të gjithë ata që nuk i përkasin etnisë së vendit që kanë zgjedhur për të jetuar.
Do të parapëlqeja në vend të fjalës atdhe (fatherland, patrie, patria, vaterland) një fjalë shqip që do të ishte e barazvlershme me fjalën angleze homeland, vendi që e kam zgjedhur të jetë shtëpia ime. Dhe nëse aty kanë lindur të parët e mi, aq më mirë. Ky do të ishte, mendoj, term më i pranueshëm se termi Atdhe.
dhjetor 2010
