Xhelal Zejneli
Në vende të caktuara të Evropës, të drejtat e minoriteteve janë zgjidhur në mënyra të ndryshme: me autonomi llojesh të ndryshme apo me vetëqeverisjen e rajoneve. Për themelimin e bashkësisë së komunave me shumicë serbe në Kosovë, janë shqyrtuar rreth njëzet modele asociacionesh. Por, asnjë prej tyre – për shumë arsye – nuk përputhet me realitetin kosovar.
Me realitetin kosovar nuk përputhet as kombinimi i modeleve të asociacioneve. Midis modeleve të asociacioneve që ekzistojnë në vende të caktuara të kontinentit, në një anë dhe realitetit kosovar, në anën tjetër, kemi specifika dalluese dhe kontekste të ndryshme.
Asociacionet për minoritetet në Belgjikë, në Danimarkë, në Finlandë, në Francë, në Gjermani, në Itali, në Norvegji, në Portugali dhe në Spanjë nuk mund të shërbejnë si model për themelimin e bashkësisë së komunave serbe në Kosovë. Modelet e asociacioneve në vendet e sipërthëna janë në kundërshti të plotë me realitetin kosovar.
Shtetësia e Kosovës bazohet:
– në argumentin historik – shqiptarët banojnë në Dardani që në lashtësi, pra në një kohë kur aty s’ka pasur sllavë;
– në argumentin e bashkëkohësisë – shqiptarët në Kosovë përbëjnë 92 % të popullsisë;
– në argumentin hipotetik – midis paqes dhe konfliktit, shqiptarët janë përcaktuar për paqe dhe qëndrueshmëri.
Në fillim të viteve ’90 të shekullit XX, amalgama jugosllave u shpërbë. Prej saj u shkëputën të gjitha pjesët konstitutive të saj. Midis tyre, edhe Kosova, e cila po ashtu ishte pjesë konstitutive e federatës jugosllave. Për shkak të politikës ekspansioniste dhe pushtuese serbomadhe, disa njësi të ish-federatës, midis tyre edhe Kosova, duhej ta ndërtonin shtetësinë e vet, me luftë çlirimtare.
* * *
Modele asociacionesh në vende të caktuara evropiane:
– Komuniteti federal i gjermanëve në Belgjikë ose Komuniteti gjermanisht-folës në Belgjikë, përbën një prej tre komuniteteve federale në këtë shtet;
– Ishujt Faroe në Danimarkë;
– Ishujt Aland dhe Asambleja apo Parlamenti i popullit Sami në Finlandë;
– në Francë – ishulli i Korsikës dhe Alsasi, që është në kufi me Gjermaninë dhe Zvicrën;
– Heligoland, Shlesvig-Holshtejn (Schleswig-Holstein) dhe Autonomia e Sorbëve në Saksoni – tri modele në Gjermani;
– Tiroli Jugor, Trieste, Sardenia, Lugina Aosta në Itali;
– arkipelagu Svalbard në Norvegji;
– Azores dhe Madaira në Portugali;
– komuniteti autonom i Baskëve në Spanjë, që njihet si Eubskadi; dhe
– Katalonia në Spanjë.
* * *
Disa prej modeleve të sipërthëna, në shtetet përkatëse kanë një shkallë të lartë autonome dhe pushtet të mirëfilltë. Do prej modeleve të lartpërmendura nuk kanë ndonjë farë pushteti të veçantë. Ato karakterizohen nga njohja simbolike e kulturës së veçantë që dallohet nga ajo e popullit shumicë.
Modelet apo format e vetëqeverisjes të pakicave kombëtare që zbatohen në vende të caktuara të BE-së, nuk i përgjigjen realitetit kosovar. Në kundërshti me realitetin kosovar është edhe kombinimi eventual i elementeve të ndryshme që zbatohen:
– në Belgjikë – modelet e Belgjikës Lindore, përkatësisht vetëqeverisja e komunitetit gjerman;
– në Francë – modeli i Alsasit;
– në Gjermani – modeli i vetëqeverisjes i komunitetit danez;
– në Itali – modelet e vetëqeverisjes për komunitetin gjermanisht-folës dhe frankofon.
* * *
Me kombinimin e modeleve nënkuptohet: prej një modeli të merret statusi i përgjithshëm i asociacionit, prej një tjetri – e drejta e organizimit të sistemit të arsimit si dhe sisteme të tjera që kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me komunitetin. Këtu bën pjesë edhe rregullimi i mbështetjes financiare nga shteti amë.
Duke qenë se komunat e banuara me serbë nuk kanë kompaktësi territoriale, është parashikuar edhe modeli që parashikon organizimin e bashkëpunimit ndërmjet komunave në veri dhe komunave të tjera me shumicë serbe në pjesën tjetër të Kosovës. Me fjalë të tjera, nuk është e domosdoshme që midis tyre të ketë lidhje territoriale.
* * *
Statusi juridik dhe politik i asociacione në vende të caktuara të BE-së
Bashkësia gjermanisht-folëse e Belgjikës apo Komuniteti Federal Gjerman – Ndryshe njihet si Belgjika Lindore. Ka rreth 80 mijë banorë. Përfshin 0.7% të territorit të Belgjikës. Kjo bashkësi nuk ka kompaktësi territoriale. Bashkësia gjermanisht-folëse e ka parlamentin dhe qeverinë e vet. Kompetencat e institucione të saj kanë të bëjnë: me çështjet gjuhësore, kulturore, me çështje të arsimit, të shëndetësisë, me të drejtat e njeriut. Kanë edhe disa të drejta që u përkasin regjioneve, siç janë ato për monumentet dhe për trashëgiminë kulturore, çështjet arkeologjike, politika e punësimit. Më vonë, kanë marrë të drejta edhe për çështje të mbikëqyrjes së komunave dhe të sigurisë, të financave etj. Ky territor, disa herë ka kaluar nga Belgjika në Gjermani dhe anasjelltas, për të mbetur përfundimisht pjesë e Belgjikës.
* * *
Alsasi (emri zyrtar Kolektiviteti Evropian i Alsasit) – Është pjesë e Francës. Ndodhet në kufi me Gjermaninë dhe Zvicrën. Ka rreth dy milionë banorë. Konsiderohet si një nënndarje kulturore nga pjesa tjetër e Francës. Në pikëpamje kulturore, banorët e tij paraqesin një kombinim ndërmjet ndikimit gjerman dhe atij francez. I njihet autoriteti i qeverisjes dhe ka qeverisje vendore. Ka një autonomi të kufizuar. Autoriteti territorial është brenda Kushtetutës franceze. Gjuhë zyrtare në Alsas është frëngjishtja, ngase me Kushtetutë, gjuhë zyrtare në Francë është frëngjishtja. Kohët e fundit, në shkallë vendore, kombëtare dhe evropiane përdoret edhe gjuha alsasiane, si element i identitetit të alsasianëve. Kjo gjuhë buron nga kombinimi i dialekteve gjermane. Në shkolla përdoren frëngjishtja dhe gjermanishtja. Alsasishtja mësohet, por jo si e detyrueshme. Gjatë luftërave ndërmjet Gjermanisë dhe Francës, ky rajon pesë herë e ka ndërruar anën, varësisht kush ka qenë fitues.
Franca e ka nivelin qendror të pushtetit dhe tre nivele të tjera: rajonet administrative, departamentet dhe komunat. Sa i përket statusit politik, Alsasi nuk është rajon, por është më tepër se komunë (nivel mbi-komunal) dhe është nën-rajon (nivel nën-rajonal).
* * *
Danezët në Shlesvig-Holshtejn (Schleswig-Holstein) në Gjermani – Në Shlesvig-Holshtajn jetojnë rreth 50 mijë danezë etnikë. Kjo përbën rreth 10 për qind të popullsisë në rajonin kufitar me Danimarkën. Për shkak të përkatësisë së veçantë, atyre u njihen të drejta të caktuara si komunitet. Duke qenë një rajon i kontestuar, herë ka qenë nën kontrollin e Danimarkës dhe herë nën kontrollin e Gjermanisë.
Danezët në Shlesvig-Holshtejn nuk kanë rregullim autonom me institucione të tyre, por në zgjedhjet vendore nuk kanë prag prej 5 për qind, siç kanë partitë e shumicës gjermane. Popullata është e përqendruar në qytetin Flensburg në kufi me Danimarkën. Ky minoritet i ka objektet e veta kulturore dhe të edukimit. Në anën tjetër të kufirit – në Danimarkë – jeton një minoritet gjerman, të cilët, sipas parimit të reciprocitetit, i gëzojnë të njëjtat të drejta.
Komuniteti ka shkolla, mediume, organizata fetare, librari dhe muze.
Danimarka mban përgjegjësi për mbështetjen financiare të rregullt të komunitetit danez në Gjermani. Por, minoritetin e mbështet financiarisht edhe Gjermania. Me fjalë të tjera, dy minoritetet – danezët në Gjermani dhe gjermanët në Danimarkë – financohen prej dy qeverive. Pesëdhjetë mijë danezët në Gjermani, marrin nga qeveria e Danimarkës mbi 67 milionë euro në vit.
Qeveritë përkatëse, dy minoriteteve u garantojnë autonomia kulturore. Edhe pse konsiderohen shkolla private, me ligjin e Gjermanisë shkollat daneze për komunitetin kanë status special dhe kanë rëndësi të njëjtë si shkollat në gjermanisht.
Për ta zgjidhur çështjen e minoriteteve, në vitin 1955 Danimarka dhe Gjermania nënshkruan dy deklarata të ndara, por me përmbajtje të njëjtë, që njihen si Deklarata Bon-Kopenhagë. Sipas deklaratave, minoritetet në të dyja anët e kufirit kanë të drejta të barabarta me qytetarët e tjerë. Për nevojat specifike të minoriteteve, janë paraparë edhe lehtësira. Rregullimin e çështjeve të minoriteteve kufitare midis Gjermanisë dhe Danimarkës, vendet e tjera të BE-së e kanë marrë si shembull suksesi.
* * *
Tiroli Jugor – Është provincë autonome në Itali. Kryeqytet i tij është Bolzano. Ka rreth 540 mijë banorë. Sipas të dhënave të vitit 2011, 62.3 për qind e banorëve, gjuhë të parë e kanë gjermanishten; 23.4 për qind – italishten; 4.1 për qind – gjuhën ladine. Të tjerët, gjuhë të parë kanë ndonjë gjuhë tjetër. Provinca ka një shkallë të lartë të vetëqeverisjes me të drejta të gjera legjislative dhe ekzekutive. Ka një regjim fiskal që i lejon të mbajë për vete 90 për qind të të ardhurave. Tiroli Jugor është provinca më e pasur në Itali dhe një nga më të pasurat në BE.
Qeveria vendore bazohet në Kushtetutën e Italisë e cila ia njeh statusin e autonomisë. Për t’i ekzekutuar dhe për t’i administruar kompetencat e veta, provincës i lejohet ta mbajë pjesën më të madhe të taksave brenda. Qeveria e Provincës (Komiteti i Provincës) udhëhiqet nga guvernatori dhe nga një numër këshilltarësh. Përbërja e qeverisë duhet të jetë në përpjesëtim me përbërjen e popullsisë së provincës – sipas gjuhës. Bashkësia që flet në gjuhën ladine përbën jo më shumë se 4 për qind. Si e tillë, ajo nuk posedon fuqi elektorale. Për këtë arsye, me statutin e provincës është rregulluar që ladinët të jenë pjesë e qeverisë, pavarësisht nga rezultati zgjedhor apo nga numri i deputetëve të tyre në parlament.
* * *
Uashingtoni dhe Brukseli duhet t’i kërkojnë Beogradit që sipas modeleve evropiane të formojë asociacion për shqiptarët në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanoc, Medvegjë), për boshnjakët dhe për hungarezët që gëzojnë një pseudo-autonomi.
* * *
Krijimi i çfarëdo asociacioni komunash serbe në Kosovë, vë në rrezik karakterin unitar të saj. Karakteri unitar i shtetit të Kosovës vihet në dyshim, si me kombinimin e modeleve që përbëjnë autonomi territoriale dhe jo-territoriale, ashtu edhe me formimin e zonave vetëqeverisëse apo vetë-menaxhuese.
Kosova është vend demokratik, ku mbizotëron ligji, rendi, rregulli dhe ku luftohet korrupsioni, si në asnjë vend tjetër të Ballkanit Perëndimor. Minoritetet në Kosovë i gëzojnë të gjitha të drejtat, si në asnjë vend të BE-së.
