Bota e shkencës në zhvillim të vazhdueshëm, është ndonjëherë në kundërshtim me të gjitha leksionet që kanë lënë filozofët përgjatë historisë. Fusha e fizikës është studiuar gjerësisht gjatë shekullit XX-të për të gjetur një përkufizim më të mirë se çfarë është koha.

Disa thonë se koha është shpikur nga ne njerëzit, pasi na pëlqen që t’i masim gjërat. Por këtu do të ndalemi tek teoria e biocentrizmit e Robert Lanzas. Ai është një shkencëtar kompetent në fusha të shumta të shkencës, dhe e shpiku këtë teori vetëm disa vite më parë.

Lanza pretendon se biologjia është fusha më e rëndësishme e shkencës mbi gjithë të tjerat. Në përgjithësi, biocentrizmi përcakton nga një perspektivë etike, se e gjithë jeta meriton një konsideratë të barabartë në aspektin moral, apo se ka një pozitë morale të barabartë.

Përkufizimi i detajuar i biocentrizmit u paraqit në librin me të njëjtin titull të vitit 2011, ku Lanza shkruan se koha, ashtu si edhe vdekja, janë iluzione të krijuara nga mendja njerëzore. Një teori e argumentuar shumë mirë, por edhe e mirë-menduar.

Për të thjeshtuar teorinë e tij: Nëse ju jeni të indoktrinuar për shumë vite se do të shihni një dritë në fund të tunelit kur të vdisni, mendja juaj do ta shohë patjetër dritën. Sipas tij, njerëzimi nuk është në gjendje të matë jetët në sasinë e pafundme të universeve.

Ideja themelore e kësaj teorie është se Universi lind nga jeta jonë. Lanza e sheh jetën dhe Universin si të ndërlidhur, dhe fillimi i Universit ose krijimi i tij është një fenomen më shumë biologjik sesa një aksident i fizikës.

Biocentrizmi po përpiqet t’i japë ndërgjegjes njerëzore shpjegimin më të mirë dhe më logjik shkencor, diçka që ne ende nuk e kuptojmë sepse nuk mund ta masim. Siç u përmend më lart, njerëzimit i pëlqen që të matë gjërat. Nëse diçka nuk mund të matet, ajo nuk ekziston. Por çfarë mund të themi nëse vetëdija është e pamatshme?

Bazuar në kulturat historike me kalimin e kohës, çdo kulturë beson se vetëdija jonë jeton në një farë mënyre. Ne nuk mund ta shohim atë kur largohet nga trupi i dikujt. Po sikur ajo të ekzistojë vetëm në mendjen tonë? Ky është biocentrizmi në terma shumë të thjeshtëzuar.

Fizika si një disiplinë shkencore, është ende mjaft e re, e megjithatë ka bërë hapa të jashtëzakonshëm në matjen e jetës. Po ç’mund të themi për teoritë e krijuara nga filozofët mbi jetën, vdekjen dhe kohën? Cilët kanë folur më herët përveç Aristotelit të famshëm (384–322 Para Erës Sonë), që për mendimin tim është babai i filozofisë.

Aristoteli krijoi fatalizmin, ndoshta një nga teoritë e para që u përpoqën të shpjegonin kohën dhe jetën. Përmes kësaj teorie, ai argumentoi se çdo gjë që do të ndodhë në të ardhmen është tashmë e pashmangshme. Fatalizmi është përpjekja për ta përcaktuar fatin e një personi në jetë.

Duket sikur jeta është një libër i shkruar para se ju të lindnit, dhe tani thjesht po jetoni sipas asaj që është shkruar. Çdo vendim që do t’ju duhet të merrni në këtë jetë është marrë tashmë. Fatalizmi dhe doktrina e Aristotelit në përgjithësi, mund të pajtohen me biocentrizmin, në kuptimin që universi krijohet dhe mbështetet nga jetët tona, pasi gjithçka që ndodh është e destinuar të ndodhë tashmë, ndërsa Universi rritet nga veprimet tona të pashmangshme.

Platoni (427-347 Para Erës Sonë) i kaloi shumë vite të jetës së tij si filozof, duke u përpjekur të kuptonte jetën, duke marrë parasysh kohën dhe vdekjen. Doktrina e tij filozofike e njohur si Platonizëm, shqyrton ekzistencën e jetës abstrakte e cila nuk përcaktohet nga hapësira apo koha.

Për shembull, objektet nuk kanë mendje, prandaj nuk mund të krijojnë një shkak dhe pasojë, që do të ndryshonte të ardhmen. Ato janë të pandryshueshme dhe tërësisht inerte në aspektin shkakësor. Nëse vetë koha i respekton ligjet e fizikës, dhe ajo nuk mund të përfundojë ose të ndryshojë modelin e saj, atëherë ajo mund të konsiderohet abstrakte, pasi nuk ka një mendje të vetën që do të krijonte një shkak dhe pasojë.

Aristoteli kishte argumentuar në doktrinën e tij, se koha nuk mund të ketë një fillim, pasi kjo do të nënkuptonte se koha dikur kishte një fund, në mënyrë që të niste nga fillimi. Nga këndvështrimi i Platonit, koha duhet të jetë e pacaktuar ose e pafundme në mënyrë që të ekzistojë si një abstrakt, por kjo nuk do të përputhej me teorinë e biocentrizmit.

Imagjinojeni strukturën e kohës si një vijë të drejtë. Nëse koha do të kishte një fillim, atëherë diçka tjetër duhet të kishte ardhur para kohës, por nëse është koha ajo që e përcakton jetën, atëherë biocentrizmi është një teori e gabuar, pasi kjo do të thotë se është Universi ai që krijoi jetën dhe jo anasjelltas.

Ashtu si ligjet e fizikës, të cilat nuk mund të ndryshojnë sipas dëshirës së dikujt, edhe koha nuk mund të kontrollohet pasi mund të ecë vetëm përpara. Kjo përshkruhet shumë mirë me frazën “Shigjeta e kohës” e cila u krijua në vitin 1927 nga shkencëtari Artur Edington (1882-1944).

Ajo frazë përpiqet të shpjegojë se koha mund të shkojë vetëm në një drejtim, ashtu si një shigjetë. Një nga pikëpamjet dhe pyetjet e mia personale për këtë, është se pse vetëdija jonë duhet të ndjekë shigjetën e kohës, nëse këto gjëra ndodhin vetëm në mendjen tonë?

Nëse veprimi i shkruarjes së këtij artikulli, është vetëm një iluzion i krijuar nga mendja ime, pse nuk mund të kthehem për ta ndryshuar këtë fjali në të ardhmen? Biocentrizmi nuk arrin të shpjegojë kohën apo një zëvendësues të saj.

Kur biocentrizmi argumenton se vdekja është vetëm një iluzion, i referohet idesë se vetëdija jonë nuk do të vdesë kurrë, se ajo ecën vetëm përpara. Por nëse koha nuk ekziston, cilat ligje do e detyronin atë të ecë vetëm përpara? Nëse Aristoteli është i saktë me teorinë e tij të fatalizmit, atëherë a ka bota një fund të paracaktuar?

Biocentrizmi thotë se Universi e kishte një fillim, por evolucioni i tij u ndikua nga jeta, dhe ne jemi vetëm në fillimin e formësimit të Universit. Hapësira dhe koha shihen nga biocentrizmi si mjete të përdorura nga mendjet tona për të lidhur gjithçka së bashku.

Siç e ka përcaktuar Platoni në shkrimet e tij, koha është si një enë boshe, në të cilën çdo gjë që mund të vendosni nuk do ta ndikojë kurrë atë. Filozofi gjerman Gotfrid Lajbnic (1646-1716) thotë se koha ndikohet nga veprimet tona, dhe për këtë arsye ajo ekziston pasi këto ndryshime janë të matshme në kohë.

Për shembull, dita ecën ngadalë por me siguri zgjatet, dhe për momentin një ditë e plotë është 23 orë e 56 minuta. Në ideologjinë e biocentrizmit, koha e ditës mund të jetë aq e gjatë sa ne duam të jetë, pasi është një iluzion në mendjet tona. Njerëzimi e krijoi kohën vetëm për të matur sesa kohë mbijeton në Tokë.

Lidhja midis vdekjes dhe kohës ndodh sepse pa vdekje nuk ka nevojë të matet koha, prandaj nuk ka nevojë për kohën. Ideja se koha është thjesht një gjë shumë e ndërlikuar dhe nuk mund të shpjegohet nga shkenca në këtë moment, duket si një deklaratë e vjetruar, bazuar në atë se sa ka arritur shkenca në 20 vitet e fundit në fushën e fizikës.

Unë mendoj se koha është diçka që ne nuk mund ta kuptojmë thjesht për shkak të logjikës së mendjes sonë. Duke pasur parasysh filozofinë e njohur antike, nëse koha dhe vdekja do të ishin vërtet një iluzion, atëherë jeta do të ishte e pafundme, dhe ne të gjithë do të ishim të pavdekshëm dhe do të jetonim përjetësisht. / bota.al

Nga Xhelal Zejneli

Shkrimtari peruan, laureat i çmimit “Nobel” Mario Vargas Losa ndërroi jetë në moshën 89-vjeçare. Vdiq në mëmëdheun e vet, në Peru. Ishte personalitet i jashtëzakonshëm i letërsisë dhe të kulturës së Amerikës Latine, i cili rrallëherë përulej para kundërshtive. 

La pas vetes mbi pesëdhjetë vepra. Shumë prej tyre janë përkthyer në një numër të madh gjuhësh të huaja.  Vargas Losa e ka marrë çmimin “Nobel” për letërsi në vitin 2010. Me rastin e marrjes së çmimit, anëtarët  jurisë e quajtën “tregimtar me dhunti hyjnore ”. Në veprat e veta e paraqiti autoritarizmin, dhunën dhe maçizmin apo maskulizmin. Krijimet e tij shquhen për gjuhën e pasur dhe figurative. Kjo ndikoi që Vargas Losa të konsiderohet yll i Bumit letrar të Amerikës Latine, lëvizje kjo e cila në përmasa globale e tërhoqi vëmendjen e botës në këtë kontinent. 

Në fillim të veprimtarisë së vet, Losa anonte kah idetë majtiste. Më vonë u dëshpërua prej lëvizjeve revolucionare të Amerikës Latine, ndaj në vitin 1990 u kandidua për kryetra të Perusë, si përfaqësues i një partie të qendrës së djathtë, por nuk pati sukses.

Vargas Losa lindi në Arekip (Arequipa), në jug të Perusë, në vitin 1936. Është vit kur kanë lindur edhe Ismail Kadareja, Adem Demaçi, Bekim Fehmiu, Rexhep Qosja.. Losa i përket një familjeje të klasës së mesme. Prindërit iu shkurorëzuan qysh kur ishte foshnjë. Me stërgjyshin dhe me stërgjyshen u shpërngul në Koçabambë në Bolivi. Kur i mbushi dhjetë vjet, u kthye në Peru. Në moshën 16-vejeçare e shkroi dramën e parë “Ikja e inkëve”. Diplomoi në Universitetin e Limës. Studioi edhe në Spanjë. Më vonë u vendos në Paris.      

Romani i parë i tij “Kohë e heronjve” paraqet akuzë ndaj korrupsionit dhe keqtrajtimeve në shkollën ushtarake të Perusë. E shkroi në kohën kur ushtria kishte në vend ndikim të madh politik dhe shoqëror. Romani u botua në vitin 1962. 

Imazhet e fuqishme dhe demaskuese në roman u dënuan nga shumë gjeneralë të Perusë, saqë njëri prej tyre e fajësoi se ka “mendje të deformuar”.  

Losa e shkroi romanin i frymëzuar në ditët kur Losa ishte tinejxher në Akademinë Ushtarake në Leoncio Prado të cilën në vitin 1990 e përshkroi si një “përvojë tejet traumatike”. Atje i kaloi dy vjet. Kjo e shtyri që Perunë ta shohë si një vend me shoqëri të dhunshme, me plot trishtime, të përbërë prej fraksioneve sociale, kulturore dhe racore kryekëput kundërthënëse”.  Vargas Losa thotë se shkolla ushtarake dogji në oborrin e vet 1.000 kopje të romanit të tij.      

Ngjarja e romanit të tij të dytë, eksperimental “Shtëpia e gjelbër” (1966) është vendosur në një shkretëtirë dhe xhungël peruane. Aty autori flet për një lidhje rufjanësh, misionarësh dhe ushtarësh të tubuar pranë një shtëpie publike.

Këto dy romane ndihmuan në themelimin e Bumit letrar latinoamerikan gjatë viteve 1960… dhe 1970. Kjo lëvizje karakterizohej nga vepra eksperimentale dhe kryekëput  politike të cilat e pasqyronin kontinentin që përjetonte tronditje politike, sociale, ekonomike dhe morale.

Shënim: Mbartës të bumit letrar latinoamerikan ishin shkrimtari peruan Mario Vargas Losa, shkrimtari kolumbian Gabriel Grasia Markez, tregimtari dhe romancieri argjentinas Hulio  Kortasar (Julio Cortazar, 1914-1984) dhe prozatori meksikan Karlos Fuentes (Carlos Fuentes, 1928 – 2012). Lëvizja lindi në gjysmën e viteve ’70 të shekullit XX. 

*   *   *  

Autorë kryesorë të asaj lëvizjeje ishin shkrimtari kolumbian, laureat i çmimit “Nobel”, Gabriel Garsia Markez (Gabriel García Márques, 1927-2014), i njohur për stilin e realizmit magjik.si dhe Mario Varga Losa.. Herë-herë, midis këtyre dyve shfaqej një rivalitet. Që të dy fituan famë botërore. Në një kinema në Meksikë në vitin 1976, Mario Varga Losa i ra me grusht Gabriel Garsia Markezit. Që atëherë ata nuk kanë folur me njëri-tjetrin. Për shkaqet e incidentit ka versione të ndryshme. Shokët e Markezit thonë se ata janë zënë për shkak të miqësisë së tij me gruan e atëhershme të Varga Losës – Patrisian, ndërsa në vitin 2017 Varga Losa u ka thënë studentëve të universitetit në Madrid se ata janë zënë për shkak të qëndrimeve të kundërta për Kubën dhe për udhëheqësin komunist të saj, Fidel Kastron (Fidel Alejandro Castro Ruz, 1926-2016) .    

Në vitin 2007 u pajtuan, kurse pas tre vjetëve, d.m.th. në vitin 2010, Varga Losa e fitoi çmimin “Nobel”. Ishte i dyti shkrimtar i Amerikës së Jugut që e mori atë shpërblim, pas Gabos (Markezit), i cili u vlerësua me këtë çmim në vitin 1982.  

Pjesa më e madhe e krijimtarisë së Varga Losës është e lidhur ngushtësisht me paqëndrueshmërinë dhe dhunën në pjesë të caktuara të Amerikës Latine gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, kur rajoni kalonte nëpër valët e revolucioneve dhe të regjimeve ushtarake.  

*   *   *

Emri i këtij krijuesi figuron edhe si Mario Vargas LLosa. Ky është tregimtar dhe eseist. Pothuajse nuk ka episod nga jeta e tij dhe nga mjedisi i tij i afërt që nuk e ka shfrytëzuar si bazë për shumë romane të tij. U shkollua në Piur dhe në Limë. Ishte i vendosur në internatin ushtarak. Përjetoi dashurinë që në moshë të mitur dhe pati një martesë me një grua të shkurorëzuar. Studioi dhe mori pjesë në qerthuj marksistësh, punoi në radio dhe në gazeta, udhëtoi në Amazoni, u martua me mbesën (vajzën e motrës), Patrician. Pas procesit ndaj poetit kuban Heberto Juan Padilla (1932-2000), u shkëput nga opsioni politik të Kubës. Prej fundit të viteve ’50 të shekullit XX jeton në Evropë – në Madrid, në Paris dhe në Londër. Atje ligjëron, shkruan, bashkëpunon në gazetat kryesore të botës dhe vlerësohet me mirënjohje letrare. Kah fundi i viteve ’80 të shekullit XX aktivisht përfshihet në politikë. Pas dështimit në zgjedhjet peruane për kryetar shteti të mbajtura në vitin 1990, u tërhoq i dëshpëruar. Në vitin 1993 mori shtetësinë spanjolle. Ishte përfaqësues “i realizmit të ri”. Ishte një prej nismëtarëve të boom-it hispanoamerikan që e paralajmëroi në romanin “Qyteti dhe kadetët” (La ciudad y los perros, 1963) të botuar në Barcelonë. Karakteristika themelore të prozës së tij janë synimi për polifoni, aftësia e thurjes dhe inovacioni. Çdo titull i tij pas përmbledhjes me tregime “Prijësit” (Los jefes, 1959) tregon se autori ndryshon vazhdimisht. Në romanin “Qyteti dhe kadetët” autori evokon qëndrimin e vet në internatin ushtarak. Njëherazi, është një rrëfim për ndërgjegjen fëmijërore dhe ushtarake si dhe për pastërtinë morale. Romani “Shtëpia e gjelbër” (La casa verde, 1965) e shkatërron fabulimin linear dhe me një teknikë filmike ndërthur disa fate të veçanta në hapësira dhe në kohë të ndryshme. Vepra vëllimore “Bisedë në tavernë” (La Catedral, 1969) ose (Conversación en la Catedral) është një pasqyrë komplekse e degradimit të shoqërisë peruane gjatë periudhës së diktaturës së Manuele Apolinario Odría Amoretti. 1897-1974). Kritika e konceptit ushtarak rigid, plot humor që në veprat e tij rrallë haset, paraqitet në romanin “Pantaleoni dhe batalioni i zbrazët” (Pantaleón y las visitadoras, 1973) ku “batalioni i zbrazët” është eufemizëm për prostitutat që i paguan ushtria për garnizonet e largëta në pyjet e pashkelura. Pasqyrimi verist i dashurisë është paraqitur në veprën “Halla Julia dhe shkarravitësi” (La tia Julia y el escribidor, 1977). Për këtë vepër u ballafaqua edhe me gjykatën. Episodi historik në Brazil kah fundi i shekullit XX, rebelimi i fanatikëve fetarë kundër Republikë së re, të cilën ata e quajnë si vepër të djallit, është orekstruar me mjeshtri në romanin-lumë me titull “Lufta në fund të botës” (La guerra del fin del mondo, 1981). Vepra “Historia e Majtit” (Historia de Mayta, 1984) flet për dështimin politik të koncepteve trockiste në rininë e autorit. Vepra “Kush e vrau Palomino Moleron” (Quién mató a Palomino Molero?, 1986) i përket zhanrit kriminalistik. Vepra “Elozhe njerkës” (Elogio de la madrastra, 1988) i përket zhanrit të romaneve erotike. Vazhdim i saj është vepra “Shënimet e Don Rigobertos” (Los cuadernos de Don Rigoberto, 1997). Proza “Lituma në Ande” (Lituma en los Andes, 1993), me ndërthurjen e zhdërvjelltë të rrëfimit sentimental dhe të skenave mizore të egërsisë guerile, ngjall atmosferën e Perusë në të cilën bën kërdi lëvizja Sendero Luminoso.

Shënim: Sendero Luminoso do të thotë Rruga e shndritshme. Zyrtarisht: Partia Komuniste e Perusë. Ka qenë parti peruane dhe lëvizje guerile e cila fuqishëm e tronditi Perunë dhe ekonominë e tij, në vitet ’80 të shekullit XX. U themelua në vitin 1970. Ideologjia e saj ka qenë marksizëm-leninizmi dhe maoizmi. Udhëheqës të lëvizjes kanë qenë Abimael Guzmán në vitet 1970-1992) dhe Óscar Ramirez në vitet 1992-1999.

*  *   *

Romanin “Festa e përçit” (La fiesta del chivo, 2000) autori ia kushtoi periudhës së përgjakshme të diktaturës të sundimtarit dominikan Rafael Leónidas Trujillo (1891-1961) i cili njihej me nofkën El Chivo (cjap, përç). Trujillo u vra në atentat.   

Pikëpamjet për letërsinë në mënyrë më të thuktë i ka paraqitur në studimet: “Garsia Markezi: historia e një vendimi” (García Márques: historia de un deicidio, 1971), “Orgjia e përhershme” (Orgia perpetua – Flaubert y Madame Bovary, 1975), “Hose Maria Arguedas dhe fiksionet e indigjenizmit” (José María Arguedas y las ficciones del indigenismo, 1997).

Prej veprave teatrore dallohen: “Zonjusha nga Tacna” (La senorita de Tacna,1981), “Kati dhe hipopotami” (Kathie y el hipopótamo, 1983), “La Chunga” (1986), “I marri i ballkonit” (El loco de los balcones, 1993) “Sytë e bukur, fotografitë e këqija” (Ojos bonitos, cuadros feos, 1996).