Pse disa vende janë të pasura dhe të tjera të varfra? Pyetja, plot kuriozitet fëminor, është më e rëndësishmja në ekonomi. Standardet e jetesës së një personi përcaktohen kryesisht jo nga talenti apo puna e palodhur, por nga, kur dhe ku ka lindur. Historikisht, shumica e modeleve të rritjes ekonomike përqendroheshin në akumulimin e faktorëve të prodhimit, punës, kapitalit dhe, së fundmi, teknologjisë ose ideve. Sa më i madh të jetë stoku i kapitalit për punëtor dhe sa më produktiv të jetë përdorimi i tij, aq më i pasur do të ishte një vend. Megjithatë, kjo ende la një boshllëk: pse disa vende arritën të grumbullonin më shumë nga këta faktorë se të tjerët?
Fituesit e këtij viti të Çmimit Sveriges Riksbank në Shkencat Ekonomike në kujtim të Alfred Nobelit, i quajtur zakonisht çmimi Nobel në ekonomi, argumentojnë se kjo varet nga cilësia e qeverisjes. Në vitin 2001, tre burra, Daron Acemoglu dhe Simon Johnson, të dy nga Instituti i Teknologjisë në Masaçusets dhe James Robinson i Universitetit të Çikagos, botuan atë që është bërë një nga punimet më të cituara në ekonomi, “Origjinat Koloniale të Zhvillimit Krahasues: Një Hetim Empirik”. Në punim ata zhvilluan një skemë për institucionet, duke i ndarë ato në “përfshirëse” (ato që u përpoqën të ndanin prosperitetin) dhe “përjashtuese” (ato ku një grup i vogël mori nga pjesa tjetër e popullsisë). Institucionet gjithëpërfshirëse inkurajojnë investimet në kapitalin njerëzor dhe fizik. Përjashtuesit e dekurajojnë atë.
Ekonomistët përdorën një “qasje të variablave instrumentale” për të adresuar problemin se zhvillimi mund të inkurajojë liberalizmin dhe jo anasjelltas. Kjo qasje shfrytëzoi variacionet në shkallën e vdekshmërisë midis kolonëve për të identifikuar se cilat koloni evropiane zhvilluan institucione gjithëpërfshirëse dhe cilat zhvilluan ato përjashtuese. Në kolonitë me një shkallë të lartë të vdekshmërisë së kolonëve, për shkak të, mungesës së përshtatjes së evropianëve ndaj sëmundjeve tropikale, fuqitë koloniale shfrytëzuan punën vendase. Kjo mund të jetë në formën e sistemit encomienda në Amerikën e Jugut, i cili skllavëroi vendasit, ose plantacionet e gomës në Kongos belge. Ndërkohë, nivelet e ulëta të vdekjeve në degët anglishtfolëse-Amerika, Australia dhe Kanadaja, nënkuptonin se fuqitë koloniale tërhoqën kolonët evropianë duke u ofruar atyre një shans për të ndarë në pasurinë që ata prodhonin nëpërmjet pronës private dhe tregjeve të lira.
Si i tillë, pati një “përmbysje të fatit” midis kolonive. Më të pasurit në vitin 1500, siç matet me shkallën e urbanizimit, u bënë më të varfërit në kohët moderne, një rezultat që u mbajt edhe pas përjashtimit të “Evropave të reja” të kolonive të Amerikës së Veriut dhe Australisë. Nobelistët Acemoglu, Johnson dhe Robinson hodhën hipotezën se kjo ishte për shkak se pasuria më e madhe e kolonive dikur të pasura inkurajoi zhvillimin e metodave të përjashtimit, ndërsa popullsia më e madhe siguronte një forcë punëtore që mund të detyrohej të punonte në miniera dhe plantacione. Një punim i mëvonshëm e shtoi kërkimin me “kuazi-eksperimentin” e Koresë së Veriut dhe Jugut, ku gjysma e gadishullit bëhet një demokraci e pasur, liberale dhe gjysma tjetër autoritare dhe e varfër.
Edhe pas dekolonizimit, elitat indigjene ishin në gjendje të merrnin në dorë institucionet përjashtuese. Si pjesë e një punimi ku pyetej “Pse Afrika është e varfër?”, Acemoglu dhe Robinson shqyrtuan një “bum kakao” në Ganë. Nën administrimin britanik, kolonistët ua deleguan sundimin “kryetarëve” vendas, në vend që të lehtësonin shfaqjen e pronës private. Infrastruktura që ndërtuan britanikët, si hekurudhat, kishte për qëllim t’i shërbente nevojave të perceptuara të vendit amë, jo rritjes së brendshme. Guvernatorët britanikë hodhën poshtë kërkesat e fermerëve të kakaos për të ndërtuar rrugë, në mënyrë që të forconin fitimet e hekurudhave. Fermerëve ganezë iu desh të shisnin produktet e tyre përmes një bordi marketingu të kakaos të kontrolluar nga Britania, i cili i mbante çmimet të ulëta. Pas pavarësisë së vendit, bordi i marketingut vazhdoi të përdoret si një sistem për nxjerrjen e pasurisë, megjithëse për elitat indigjene.
Pak ekonomistë do të dyshojnë në ndikimin e fituesve të çmimeve të këtij viti. Acemoglu, në veçanti, është konsideruar prej kohësh si një fitues i ardhshëm Nobel për punën e tij në rritjen teknologjike dhe ekonominë e punës, si dhe zhvillimin. Hulumtimi mbi qëndrueshmërinë historike të institucioneve, duke përdorur teknika thuajse-eksperimentale si variablat instrumentale, është bërë shumë më popullor gjatë tre dekadave të fundit. Por siç ndodh shpesh me punën empirike ekonomike, metodat e fituesve të çmimeve janë vënë në pikëpyetje. David Albouy nga Universiteti i Illinois ka sugjeruar se vlerësimet e vdekshmërisë së kolonëve ishin të pasakta dhe citoheshin në mënyrë selektive për të mbështetur hipotezën e autorëve. Edëard Glaeser i Universitetit të Harvardit vuri në dukje se kishte mënyra se si vdekshmëria e kolonëve mund të ndikonte në rritjen, përveçse nëpërmjet institucioneve. Evropianët sollën edhe arsimin me vete, për shembull.
Historianët, gjithashtu, kanë vënë në pikëpyetje ndarjen e qartë të institucioneve përjashtuese dhe gjithëpërfshirëse. Koreja e Jugut u zhvillua nën një diktaturë ushtarake. Revolucioni i Lavdishëm i Anglisë në 1688, i cili Acemoglu dhe Robinson e kanë identifikuar si fillimin e ngritjes së vendit, duke lejuar Parlamentin të dëbojë fshatarët si dhe të kufizojë mbretin. Zhvillimi i Amerikës kombinoi të drejtat individuale dhe demokracinë për burrat e bardhë me skllavërinë dhe më vonë heqjen e të drejtës së të drejtës për bashkëmoshatarët e tyre me ngjyrë. Rritja e Kinës autoritare në statusin me të ardhura mesatare paraqet një problem tjetër.
Me gjithë debatin mbi metodat, kërkimet e fituesve të çmimit demonstruan padyshim rëndësinë e specifikës historike, e cila e largoi ekonominë e zhvillimit nga modelet abstrakte të rritjes. Puna e tyre përfaqëson një shkëputje nga teoritë që supozojnë një rrugë të pashmangshme, të vendosur drejt modernizimit, bazuar në përvojat historikisht të pazakonta të Evropës Perëndimore. Megjithëse zotërinjtë Acemoglu, Johnson dhe Robinson mund të mos kenë qenë në gjendje të japin një përshkrim të plotë se përse disa vende janë të pasura dhe të tjera të varfra, gjeneratat e mëvonshme të ekonomistëve kanë një themel të fortë mbi të cilin mund të punojnë./vizionplus.tv
