Xhelal Zejneli
STILISTIKA DHE METRIKA
(FIGURAT STILISTIKE, RIMA, STROFA, VARGU)
Figura, pasqyrimi figurativ i jetës, është veçoria kryesore e artit, pra edhe e letërsisë artistike si formë e veçantë e pasqyrimit të jetës.
Figurë – të folurit e figurshëm, quhet çdo shprehje që i jep gjuhës bukuri, kolorit, forcë shprehëse, konkretësi (tropet). Për gjuhën poetike thonë se është gjuhë figurative.
Figura stilistike – Mënyrë jo e rëndomtë e të folurit, që e përdor shkrimtari për ta përforcuar shprehjen dhe fjalën artistike. Figura stilistike janë: inversioni, pyetja retorike, heshtja, paralelizmat, anaforat etj.
Figura të përjetshme – Figura artistike të letërsisë botërore në të cilat shkrimtari ka krijuar një përgjithësim artistik të madh, që është i zbatueshëm edhe te brezat e mëvonshëm. P.sh.: në figurën e Prometheut, janë përgjithësuar tiparet e njeriut që është i gatshëm të flijojë jetën për të mirën e popullit. Në figurën e Anteut është treguar forca e pashtershme që ia falë njeriut lidhja e tij me truallin amtar, me popullin e tij. Me figurën e Faustit është mishëruar aspirata dhe hovi i pandërprerë i shpirtit njerëzor për të ecur përpara. Prandaj brezat që vijnë atyre u referohen shpesh.
Figura e Don Kishotit personifikon ëndërrimin fisnik, por pa asnjë bazë në jetë. Hamleti, heroi i tragjedisë së Shekspirit është mishërim i njeriut të ndarë më dysh nga kontradiktat. Tartufi, Don Zhuani, Harpagoni, Jagua jetojnë për shumë kohë në ndërgjegjen e brezave, për arsye se në ta përgjithësohen shumë anë të njeriut: hipokrizia, koprracia etj.
Grotesku (qesharak dhe i pazakonshëm) – Mënyrë e përdorur në letërsi dhe në art që ka të bëjë me paraqitjen e njeriut apo të skenave të jetës, me zmadhim apo me zvogëlim të theksuar, në mënyrë të shëmtuar dhe komike, ku ana reale e jetës gërshetohet me fantastiken, gjëja prekëse dhe e tmerrshme gërshetohet me atë që është qesharake. P.sh.: Fransua Rable – Gargantua dhe Pantagrueli; Saltikov Shçedrin – Historia e një qyteti, te dramat e Joneskos, të Brehtit, të Majakovskit etj. e hasim te Kronikë në gur (Kadare).
Tropi – Mënyrë shprehjeje. Ka të bëjë me përdorimin e fjalëve ose të shprehjeve në kuptimin e figurshëm të tyre. Bazë e tropit është krahasimi i dy fenomeneve që në ndërgjegjen tonë janë të afërt me njëri-tjetrin. Dallohen këto lloje tropesh:
– të thjeshta: krahasimi, epiteti;
– të ndërlikuara: metafora, metonimia, sinekdoka, alegoria, simboli, ironia,
hiperbola, litota, perifraza.
Akrostiku – Reshti i fundit. Vjershë e shkruar në mënyrë të tillë që germat fillestare të vargjeve të formojnë emrin a mbiemrin e ndonjë personi, ose një fjalë apo një fjali të tërë. P.sh.:
Herë e madhe, herë e vogël
Është në qiell e ndriçon,
Natën duket, ditën fshihet
Asaj vjersha i këndon!
Inversioni ose hyperbata (të vendosurit gjetkë) – Figurë stilistike, mënyrë e shprehjes poetike që ka të bëjë me shkeljen e rregullave të zakonshme të renditjes së fjalëve në fjali. Kryefjala vendoset pas kallëzuesit, cilësori para fjalës së cilësuar etj. P.sh.:
Vaj e mjerime qet këjo tokë e jona.
(Mjeda)
Në vend të:
Këjo tokë e jona qet vaj e mjerime.
Hiperbola (zmadhim i tepruar) – Një nga tropet, shprehje figurative që ka të bëjë me zmadhimin e tepërt të forcës, të rëndësisë dhe të përmasave të një fenomeni. E ndeshim në folklor. P.sh.:
Përmbi kryet topuzi i ka fjorue:
dymbëdhet pash n’lëndinë u ngul topuzi!
dymbëdhet pash përpjetë si re u çue pluhni!
“Gjergj Elez Alia”
ose shembull nga letërsia artistike:
…ç’u ka bërë Skenderbeu
armikëvet atë natë,
i griu, i shoi, i preu!
Ish rrufé ajo, s’ish shpatë!
(Naimi)
Krahasimi – Një nga tropet më të thjeshta. Një fenomen, një objekt apo një koncept përcaktohet duke e krahasuar atë me një fenomen tjetër, që ka shenja të përbashkëta me të parin. Shprehet me fjalët: si, tamam si, pothuajse si etj. P.sh.:
E ka qerpikun si krahu i dallëndyshes
Ftyra e saj kuqet si molla n’degë,
Goja e vogël si lulja që shpërthen
Dhëmbët e bardhë si gurzit e lumit
(popullore “Martesa e Halilit”)
ose:
Porsi kanga e zogut t’verës,
……………………………………..
……………………………………..
ashtu a gjuha jonë shqiptare!
(Fishta)
ose:
Mal e re porsi dy zdapa
Ngrehin luftë që gja s’e pret
(Mjeda)
Simboli – Një nga tropet. Zëvendëson emrin e një fenomeni, apo të një objekti për të cilin bëhet fjalë në veprën poetike, me një shenjë tjetër që të kujton këtë fenomen jetësor apo objekt. P.sh.: agimi, mëngjesi – simbole të rinisë, të fillimit të jetës. Nata – simbol i vdekjes, i fundit të jetës. Dëbora, simbol i të ftohtit, i ndjenjës së ftohtë. Pëllumbi – simbol i paqes etj.
Simbole janë edhe figurat artistike që personifikojnë tiparet më karakteristike të një fenomeni, njeriu etj. P.sh. Harpagoni – simbol i koprracisë; Tartufi – simbol i hipokrizisë.
Similituda (ngjashmëri, përngjasim) – Krahasim i zgjeruar, kur të dy krahët e krahasimit nuk janë dy fjalë, por dy fraza. I ka përdorur Homeri në poemat e veta. E ka përdorur Naimi në Bagëti e bujqësi:
Kur dëgjon zëthin e s’ëmës qysh e le qengji kopenë?
Blegërin dy a tri herë edhe ikën e merr dhenë!
ose Fishta në “Lahutën e Malcis”
A ke parë ndo’i herë për seri
se si, kur t’u bjerë skifteri
hikin pulat npër kaçuba
Njashtu atëbotë hikna ata cuba
Sinekdoka – Një nga llojet e veçanta të metonimisë. Përdorimi i një fjale për të shfaqur një ide më të gjerë ose më të ngushtë se ideja që duam të tregojmë. P.sh. kur përdorim njëjësin në vend të shumësit dhe anasjelltas:
Shqiptari ta thotë troç…; Bota e tërë u çudit me bukurinë e çupës. Ushtria jonë nuk la këmbë armiku të shkelë kufijtë tanë etj.
Shkallëzimi ose gradacioni – Figurë stilistike. Shkrimtari i vendos fjalët sipas një shkallëzimi të përcaktuar ngjitës apo zbritës, duke filluar prej fjalës më të fortë drejt fjalës më të butë dhe anasjelltas duke shkuar gradualisht nga fjala e butë drejt fjalës së fortë:
Shkallëzimi ngjitës:
Thuaja kangës, rini, pash syt’ e tu!
Të rroki, të puthi kanga, të nxisi me dashnu!
(“Kanga e rinis” – Migjeni)
Shkallëzimi zbritës:
Valimi i anijes së lehtë
Qetohet, ndalohet, mbaron…
(“Gjeniu i anijes” – Lasgush Poradeci)
Instrumentimi i vargut – Një nga mënyrat e përpunimit të fjalës poetike që ka të bëjë me përdorimin e fjalëve me përbërje kumbuese. P.sh.
O i zhyer, i zhgryer, i vyer për hu.
(Noli)
ose:
Ti na çthure, na çkule, na çduke çdo fe.
Lloje të instrumentimit janë aliteracioni, onomatopeja etj.
Oksimoron – Një nga tropet artistike. Lokucion ose shprehje që konsiston në kombinimin e fjalëve që janë kontradiktore apo tejet të kundërta. P.sh. heshtje kumbuese; gëzim i hidhur etj.
Paralelizmi – Një nga mënyrat e të folurit poetik që qëndron në krahasimin e dy fenomeneve me përshkrimin paralel të tyre. P.sh.: vjersha e Filip Shirokës Dallëndyshe kthehu. Paralelizëm në të kemi midis dallëndyshes dhe të mërguarit, poetit shtegtar.
Parodia – Një nga llojet e letërsisë satirike. Vepër në vargje ose në prozë në të cilën rëndom tregohen anët qesharake ose të metat e krijimtarisë së ndonjë shkrimtari të njohur ose vepre të popullarizuar.
Parodi në letërsinë shqipe mund ta quajmë “Dhiatën e vjetër” të Çajupit.
Personifikimi – Një nga mënyrat e përshkrimit artistik. Qëndron në pajisjen e kafshëve, sendeve, fenomeneve dhe ideve me aftësi dhe me veti njerëzore, me aftësi për të folur, për të menduar dhe për të qenë emocional. Përdoret në përralla, fabula etj.
Personifikimi si trop artistik ka të bëjë me kalimin e vetive të njeriut në sendet e pashpirt apo në kuptimet abstrakte.
Dallojmë: a) personifikimin e natyrës, b) personifikimin e veprimtarisë së njeriut, c) personifikimin e fenomenit. P.sh.
1. Personifikimi i një fenomeni abstrakt, i lirisë, te “Historia e Skënderbeut”, e Naimit:
“O liri e shenjtëruar!
Engjëll i Perëndisë,
erdhe me gëzim ndër duar
i dhe dritë Shqipërisë…”
2. Personifikim kafshësh nga Naimi: Flet ujku:
Ty fort të dua,
se t’ët atë e kisha mik.
Ti pse më bie?
po shko: mblidh mend…”
(Të dy qetë dhe ujku)
3. Personifikimi i natyrës. Personifikohet mali i Tomorit që flet te poezia e Çajupit “Baba Tomori”:
“…Fshiu lot dhe më tha Tomori:
– O shqiptarët e gjorë
Dëgjoni Baba Tomorë…”
Përsëritja (anadiploza) – Figurë stilistike; mënyrë shprehjeje poetike që ka të bëjë me përsëritjen e fjalëve të njëjta apo të frazave të njëjta. Ka raste kur përsëriten format e njëjta sintaksore apo tingujt (anafora, mbaresa, rima etj.).
Formë burimore e përsëritjes janë paralelizmat. P.sh.:
“Dola, moj xhane, dola,
Mora përpjetë malë!
Gjeta, moj xhane, gjeta,
Gjeta një lajthi me kokërr…”
ose te Çajupi:
“Vdiq Naimi, vdiq Naimi.
Moj e mjera Shqipëri!”
ose te Fishta:
“Kur qe ai knjazi i Malit t’Zi,
Knjaz Nikolla, i gërxheli:
Gërxheli, por belaxhi:
Na dyndë top na dyndë ushtri”.
Lajtmotiv ose lajtmotiv (motivi kryesor) – Mendimi kryesor që përshkon tërë veprën, përsëritet dhe theksohet nga autori.
Liçencë poetike (nga latinishtja litencia – lejim) – Shmangie nga normat e zakonshme të gjuhës ose të vargëzimit.
Litota (thjeshtësi) – Një nga tropet; shprehje figurative e kundërt me hiperbolën. Ka të bëjë me zvogëlimin e theksuar të madhësisë, të forcës dhe të rëndësisë së një fenomeni. P.sh. në përrallat tona popullore, personazhi i Gjishtos (i vogël sa një gisht).
Polisindeti (shumë-lidhëze) – Figurë stilistike. Të ndërtuarit e ligjëratës poetike duke shtuar numrin e lidhëzave. P.sh.:
“…e bën urgji për Shqipëri
e dridhet tok’ e det e ti,
ti qen i botës kobëzi,
ti gjakatar…”
(“E fundit mërzitje” – Lasgush Poradeci)
ose poezia “Misri” e Çajupit:
Fushë dhe fushë / dhe fushë prapë
Fush’ e pasosur / dhe shumë vapë
Makaronike (vjershë) – Vjershë e pajisur qëllimisht me fjalë të huaja. E para vjershë e tillë ka qenë poema komike italiane “Maccaronea” e Tifi Odassit (1490) prej nga e ka burimin edhe emri i këtij lloj vjershe. Vjersha satirike e shkruar në vargje makaronike i tall njerëzit që i përulen çdo gjëje të huaj dhe që heqin dorë nga gjuha amtare. Në letërsinë shqipe vjershë të tillë ka Hil Mosi.
Metafora (bartje, transport) – Një nga tropet kryesore poetike. Fjalë e figurshme që emëron një send a një fenomen me emrin e një sendi a fenomeni tjetër që i ngjan atij. Me fjalë të tjera, bazë e metaforës është një krahasim i nënkuptuar. P.sh. vullnet i hekurt; qesh natyra
Molla t’kputkuna nji deget
dy qershia lidhë n’ji rrfanë,
ku fillojnë kufit e Geget,
rrijnë dy çika me një nanë
(“Andra e jetës” – Ndre Mjeda)
Metafora mund të jetë e thjeshtë kur përbëhet nga një shprehje e përdorur në kuptim të figurshëm (molla, qershi) dhe e zgjeruar.
Shembull i metaforës së zgjeruar, ku poeti e paraqet bukurinë dhe ftohtësinë e vashës:
Zemra jote në krahrort tënd
është hekur brenda n’ergjënt,
dhe në linj’ ai krahruar
si ndë dhé gur’ i paçmuar.
Dielli zënë me rezë,
Vera në qelqe të zezë…
(Poezia “Bukuria” – Naimi)
Metonimia (ndërrim, zëvendësim i emrit) – Një nga tropet kryesore në gjuhën poetike. Zëvendëson emrin e një fenomeni apo të një sendi me një emër tjetër, të lidhur ngushtësisht në ndërgjegjen tonë me përfytyrimin për këtë fenomen ose objekt. P.sh.: në romanin “Eugjen Oniegin”, Pushkini shkruan:
Duke lexuar me kënaqësi Apuleun
dhe ne kuptojmë se poeti lexonte librin e shkrimtarit romak Apuleut.
Shembuj të tjerë: Jetoi me djersën e ballit (jetoi me punën e vet). Marsi i mundoi – Lufta i mundoi. Hëngra dy pjata – Hëngra dy pjata gjellë. Lexova Shekspirin – Lexova një vepër të Shekspirit. Jetoj me gjilpërë dhe gërshërë (Jetoj nga profesioni im – Shkrimtari përmend mjetin apo veglën në vend të punës apo profesionit).
Ironia – Është një nga tropet; përdorimi i një fjale me kuptimin e saj të kundërt. P.sh.: e themi të kundërtën e asaj që mendojmë në të vërtetë, për diçka, për ndonjë njeri apo për ndonjë fenomen. Mund të jetë dashamirëse, trishtuese, keqdashëse, therëse etj. E kanë përdorur Çajupi, Fishta, Migjeni, Nonda Bulka etj.
Jambi – Vjershë në Greqinë e vjetër me karakter humoristik. Këndoheshin me jambik (vegël muzikore trakase). Jamet e Arkilokut (shek. VII p.e.r.), të poetit romak Horaci (shek. I p.e.r.)
Alegoria – Të folurit e tërthortë. Është lloj tropi që përbëhet nga një përshkrim apo tregim i cili nuk duhet marrë në kuptimin e drejtë që kanë fjalët, për arsye se pas tyre fshihet një mendim tjetër. Alegoria mund të lidhet me metaforën dhe të merret si një metaforë e zgjatur. Një alegori e madhe është “Komedia hyjnore” e Dante Aligerit. Në letërsinë shqipe alegori kemi në poezinë “Shkëndija e diellit dhe e manushaqes” (Naimi), te “Kënga në vehte” (Migjeni).
Aluzioni – Figurë stilistike që ndërtohet duke përdorur një shprehje proverbiale për të çekur brendinë e këtij apo atij fakti. Të cekurit e një çështjeje larg e larg, me fjalë të mbuluara. P.sh. Fitore e Pirros.
Anafora (nxjerr lart) – Figurë stilistike, përsëritje e së njëjtës fjalë apo e disa fjalëve në fillim të disa vargjeve që vijnë njëri pas tjetrit. Mund të përdoret edhe në prozë. P.sh.:
Jam i gjallë e jam në jetë
jam në dritë të vërtetë…
(Naimi)
N’atë Vraninë mue sot me m’dalë,
N’atë Vraninë, n’atë t’zezë tërthore,
Ku mbe’n shkret sa armë mizore,
Ku mbe’n djerr sa toke gratçore.
Ku mbe’n vithnat pa bagëti…
(Fishta)
Antiteza – Figurë stilistike që përdoret duke vënë përballë dy gjendje, dy mendime të një personazhi, për të nxjerrë në dukje tiparet dalluese të tyre. P.sh.:
Atje nisi, atje mbaroi
Atje krisi, atje pushoi…
(“Shpellë e Dragobisë”, Noli)
ose:
Bylbyl, ky shekull orë e çast ndrrohet:
Bijnë poshtë të naltit, i vogli çohet.
(Mjeda)
Antonomazi – Figurë retorike, që zëvendëson një emër të përgjithshëm me një emër të përveçëm dhe anasjelltas. P.sh.:
Një Demosten, që ka kuptimin një orator i zoti.
Në poezinë shqipe:
Këndo ëngjëll urtësinë
Punëtë që ka punuar
Kordhetari i vërtetë.
(“Historia e Skënderbeut” – Naimi)
Vargu i fundit është antonomazi për Skënderbeun.
Pyetje retorike – Figurë stilistike. Mënyrë e shprehjes poetike që ka të bëjë me të pohuarit në formë pyetëse. Përdoret në veprat artistike dhe në ligjëratat oratorike, jo për të marrë përgjigje, por për t’i dhënë frazës forcë dhe intonacion të ngritur. P.sh.:
Obobo!
kshu pse më vini përpara syve pa pushim,
O ditët e djalërisë, o moj kohëz e të rit tim?
(Naimi)
ose:
Ku e latë ndoren, more diell?
Ku e ke ndoren, mori zanë?
Pa a kjo a besa qi m’patët dhanë?
(Rapsodia “Martesa e Halilit”)
Apostrofa (thirrje) – Figurë stilistike, mënyrë shprehjeje në poezi kur u drejtohemi sendeve sikur ato të ishin qenie të gjalla, apo kur i drejtohemi një personi që mungon, sikur ai të ishte i pranishëm. P.sh.:
O malet e Shqipërisë dhe ju o lisat e gjatë!
(Naimi)
ose:
E mba mend, moj Marë,
Dashurin’ e parë!
(Çajupi)
Asindeti – Figurë stilistike, mënyrë shprehjeje poetike që ndërtohet pa përdorur lidhëzat midis fjalëve dhe fjalive. P.sh.:
T’janë mbërthye, t’janë kapërthye
Haju, ngaju, çaju, vraju…
(Fishta)
ose:
Suedezi, rusi – ther, grin, pret.
Gjëmim daulleje, britma, kërcëllima.
Buçima topash, trokëllima, hingëllima, ulërima.
(Pushkin)
Epiteti (shtojcë) – Është forma më e thjeshtë e tropit. Fjalë që vë në dukje, sqaron, karakterizon ndonjë veçori ose cilësi të një sendi apo të një fenomeni. P.sh.:
Rrezet e arta, kaçurrelat e mëndafshta, era çapkëne, ai e përkëdheli egërsisht
Ekziston edhe i ashtuquajturi epitet i përhershëm, i ngulur: qeni serb.
* * *
R I M A – mbaresë e përputhur, e harmonishme e dy ose disa vargjeve poetike, që thekson ritmin e vargut. Harmonizim të plotë ose rimë të mirëfilltë kemi kur dy ose më shumë vargje i kanë të njëjta si zanoret ashtu edhe bashkëtingëlloret. P.sh.
Sa e dua gjithë jetën
Se aty gjej të vërtetën.
Po qe se vargjet i kanë të njëjta vetëm bashkëtingëlloret, atëherë kemi disonancë ose konsonancë. P.sh.
Retë gjoksin e hirtë grisin.
Mbi shtyllat e hekurta të fabrikave që tymosin.
(I. Kadare)
Asonanca ose rima jo e plotë – kur vargjet kanë të njëjta vetëm zanoret. P.sh.
Dhe në mes hyve të natës zu vendin e hanës
(Migjeni)
Dallojmë rimën e përputhur – që lidh vargjet e afërta (AA, BB); rimën e kryqëzuar, ose e alternuar – vargu i parë rimon me të tretin kurse i dyti me të katërtin (AB, AB) dhe rimën e mbyllur – vargu i parë rimon me të katërtin kurse i dyti me të tretin (AB, BA).
Rimat mund të jenë dyshe, treshe, katërshe – kur rimojnë me po atë rimë dy, tre, katër vargje.
Ka raste kur e njëjta rimë përsëritet në të gjitha vargjet e poezisë. Një vjershë e tillë quhet monorimë.
Monorima – Vjershë me një rimë të vetme që përsëritet. Hasen shpesh në poezinë e vjetër orientale.
Asonanca
1. Rimë jo e plotë e dy a më shumë vargjeve, që kanë të njëjta vetëm zanoret e theksuara dhe zanore të tjera të fjalëve fundore. Me fjalë të tjera, duke nisur prej theksit të tyre të fundit, kanë të ngjashme vetëm zanoret. P.sh.:
Fryni era u çel taraba
N’kamb’ Halil, se Abdyl aga …
(popullore)
Në letërsinë e shkruar:
Hodo pashës m’i bën selamë
Thuaj ta çojë miletin m’kambë
(“Lahuta e malcis” – Fishta)
2. Përsëritja e një ose disa zanoreve brenda vargut, strofës ose frazës. P.sh.:
O i zhyer, i zhgryer, i vyer për hu.
(Noli)
Disonanca (që tingëllon ndryshe) ose konsonanca – lloj rime jo e plotë, kur fjalët e rimuara duke filluar prej theksit të fundit kanë të njëjta vetëm bashkëtingëlloret, ndërsa zanoret i kanë të ndryshme. P.sh.:
Porse era
Gjithë fjalët rrëmben duke fryrë,
I çon ajo larg menjëherë
i derdh si ciklon n’hapësirë.
(I. Kadare)
Ekuivoku – Në metrikë, rimë ekuivoke quhet rima e formuar prej fjalëve që tingëllojnë njësoj, por kanë kuptim të ndryshëm. P.sh.:
Shoqërohem fort un’ me një ruse
emnit i thonë Zoja,
ajo përhera më thot’ se
do bahem edhe e zoja
(Lazër Siliqi)
Anakreontike (poezi) – Lloj i poezisë lirike antike; këndohej jeta e gëzuar e pa halle, gostitë, vera, dashuria. E mori emrin nga poeti i Greqisë së lashtë Anakreonti (shek.VI p.e.r.).
* * *
M E T R I K A – Sistem i rregullave sipas të cilave ndërtohet vargëzimi dhe ritmi i vjershës.
Metrika antike – sistem i vargëzimit në Greqinë e vjetër që u krijua aty nga shek. VIII p.e.r. Që nga shek. III p.e.r. filloi të përdoret edhe në Romën e vjetër.
Në metrikën antike nuk ka rimë.
Në botën antike greke poetët nuk i lexonin, por i këndonin vargjet e tyre. Poeti ishte njëkohësisht edhe këngëtar. Si instrument muzikor përdorej lyra, nga ku buron edhe fjala lirikë.
S t r o f a – Bashkimi i dy ose më shumë vargjeve poetike. Varësisht nga numri i vargjeve, strofat mund të jenë: dyvargësh (distiku), trevargësh (terceti), katërvargësh (katreni), pesëvargësh, gjashtëvargësh (sekstinë), tetëvargësh (oktava), nëntëvargësh (nona), dhjetëvargësh (decima) etj.
Strofë e lirë – Strofë e formuar prej vargjeve të ndryshme, me rima të pacaktuar që nisën të paraqiten në letërsinë botërore që në shek XVIII. I përdori poeti italian Gjakomo Leopardi në kanconat e tij. Në letërsinë janë përdorur pak.
Strofë oniegiane – Strofë me të cilën është shkruar romani i Pushkinit “Eugjen Oniegini”. Përbëhet prej tre katrenave (strofave katërshe, d.m.th. me 4 vargje) dhe prej një distiku (strofë dyshe – me dy vargje), të krijuar prej vargjeve nëntërrokëshe. Katërvargëshi i parë është me rimë të alternuar; i dyti – me rimë të përputhur; i treti – me rimë të kryqëzuar. Distiku – me rimë të përputhur.
Soneti (tingëllima) – lloj strofe e cila sipas rregullave të vendosura në Itali, në Mesjetë, përbëhet prej 14 vargjeve. Në pjesën e parë janë dy katrena (dy strofa katërvargëshe); në të dytën – dy tercena (dy strofa treshe – me tre vargje).
Rëndom janë shkruar në vargje njëmbëdhjetërrokëshe.
Këmba – Në metrikën antike, është kombinimi i përsëritur i rrokjeve të gjata dhe të shkurtra. Varësisht nga numri i rrokjeve, këmba mund të jetë 2, 3 dhe 4 rrokësh. Këmbë dyrrokëshe janë: trokeu dhe jambi. Këmbë trirrokëshe janë: daktili, amfibraku dhe anapesti. Këmbë 4 rrokësh janë peonet.
Distiku – Një nga strofat më të thjeshta, dyshe, e përbërë prej dy vargjeve që lidhen mes tyre nga rima e përputhur. Dyvargëshi në poezinë orientale quhet bejte. Shpesh proverbat janë distikë. E gjejmë edhe në shumë këngë popullore. Ja një shembull nga letërsia artistike:
Kroj i fshatit tonë, ujë i kulluar,
Ç’na buron nga mali duke mërmëruar.
Venë mbushin ujë vashat anembanë,
Cipëzën me hoja lidhur mënjanë.
(Lasgush Poradeci)
Hemistiku (gjysmëvargu) – Quhet gjysma e një vargu të dyzuar, ose cilado pjesë e vargut që ndahet prej cezurës. P.sh.:
Që ditën që vdiqe, që kur s’të kam parë
(Çajupi)
* * *
V A R G U – Bashkimi i një togu të fjalëve që kanë një numër të caktuar rrokjesh dhe theksash ritmikë. Vargu e merr emrin prej numrit të rrokjeve.
Vargu i lirë – Varg në të cilin numri i rrokjeve të theksuara dhe të patheksuara është i lirë. Vargu i lirë mund të mos ketë rimë. Filluan ta përdorin për herë të parë në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, Emil Verharen në Belgjikë, Aleksandër Bllok në Rusi etj.
Te ne shkroi në vargje të lira Migjeni. Sot vargu i lirë te ne është mjaft i përdorur.
Vargu i thyer – Varg i përdorur nga Majakovski. Ky varg është i rregullt, por Majakovski për të vënë në dukje një fjalë, e theu. P.sh.:
Le të bëhem
njëqind vjet
pa pleqëri
në jetë
Nga viti në vit
guximi ynë
le të rritet.
Vargëzimi metrik
Vargëzimi silabik (rrokjesor) – Metrika e letërsisë sonë artistike bazohet në sistemin e vargëzimit silabik.
Vargëzimi silabo-tonik
Vargëzimi tonik
Vargje të bardha – Vargjet me madhësi të ndryshme që nuk kanë rimë. Janë të përhapura shumë në letërsinë botërore. Në vargje të bardha janë shkruar tragjeditë e Shekspirit, dramat e Bajronit, të Pushkinit etj.
Në letërsinë shqipe janë përdorur shumë në rapsodi, në poemat e De Radës, të Gavril Darës së Ri, të Fishtës.
Vargu i dyzuar – Varg i krijuar nga bashkimi i dy vargjeve të tjera. Të tillë janë gjashtëmbëdhjetërrokëshi i dyzuar (8 rrokje + 8 rrokje = 16 rrokje); dymbëdhjetërrokëshi i dyzuar (6 rrokje + 6 rrokje = 12 rrokje) etj.
Trioleti – Tetëvargësh, lloj strofe i ndërtuar duke përsëritur tri herë vargjet dhe rimat. Vargu i parë përsëritet si varg i katërt. Te ne e ka përdorur L. Poradeci.
Tercina ose terceti (trevargëshi) – Strofë e përbërë prej tre vargjeve, të shkruara rëndom me njëmbëdhjetë rrokje. Tercinat lidhen me rima të alternuara. E ka përdorur Danteja në “Komedinë hyjnore”.
Katërvargëshi ose katreni – Një nga llojet më të përhapura të strofës poetike që ka katër vargje, të lidhura me rimë të alternuar, të kryqëzuar ose të përputhur.
p.sh.:
O Bajram, bajrak i gjallë
More nam me gjak në ballë
Te një shpell’ e Dragobis
Yll i rrallë i burrërisë.
(Noli)
Në poezinë orientale, katërvargëshi, që është poezi e plotë e më vete, quhet rubai.
Tetëvargëshi – Oktava dhe strofa popullore
Nëntëvargëshi (nona) – Strofë e përbërë prej nëntë vargjeve. Në letërsinë angleze njihet si strofa spenseriane (emri i poetit Spenser). E ka përdorur Bajroni në poemat “Don Zhuani” dhe “Shtegtimet e Çajlld Haroldit”.
Strofa spenseriane përbëhet prej vargjeve njëmbëdhjetërrokëshe.
Aleksandrin (vargu). Me këtë lloj vargu është shkruar poema franceze Romani i Aleksandrit, shek. XII. Vargu aleksandrin francez ka 12 rrokje dhe është i përbërë prej dy pjesëve gjashtërrokëshe, të ndara me cezurë.
Në poezinë shqipe vargu aleksandrin shndërrohet në një varg 14-rrokësh, të përbërë prej dy 7-rrokëshve, të ndarë me cezurë. P.sh.
O këngë pleqërishte! ti vjersh’ e vendit tem!
Ti fjalë të më dhimsesh e që më bën ujem!
(Lasgush Poradeci)
Anapesti – Fjalë trerrokëshe me theks në rrokjen e fundit. P.sh.: drejtësì, diturì, fluturòj.
Në poezinë shqipe kemi vargje të ndërtuara me këmbë anapesti:
Allalla, o rezik e katil, allalla!
Shtroni udhën me hithr’ e me shtok turfanda
(“Marrshi i Barabajt” – Noli)
Aliteracioni – Përsëritja e bashkëtingëlloreve apo e zanoreve të njëjta (në vargje, rrallë herë edhe në prozë), për të shtuar forcën shprehëse të ligjëratës artistike. P.sh.:
Trim tribun i vegjëlisë
dif dragoi i Dragobisë.
(Noli)
Amfibraku – (Nga të dy anët i shkurtër) – fjalë me tri rrokje, prej të cilave e mesit është e theksuar. P.sh. lulìshte kullòtë
Në poezinë shqipe kemi vargje të ndërtuara me këmbë amfibrake:
Ti det, brohori fshehtësire!
Kuptim i potershëm ti det!
…Po heshtje ndaj valës së nxirë
Gjeniu i heshtjes po flet.
(“Gjeniu i anijes” – Poradeci)
* * *
RROKJA – Tingull ose kombinim tingujsh. Njësia e parë ritmike në fjalën poetike.
Kombinimet e ndryshme të rrokjeve krijojnë këmbët në metrikën antike dhe në sistemin silabotonik.
Njërrokëshi – Varg i përbërë prej një rrokjeje. Përdoret shumë rrallë dhe shkon i përzier me vargje të tjera. P.sh.: poezia Dëshira e Naimit:
“Zot!
Sot
jam,
kam,
shoh,
njoh,
rroj,
shkoj…”
Katërrokëshi – Varg i përbërë prej katër rrokjeve. Është shtesë e vargjeve të tjera. Përdoret më fortë si refren. P.sh.:
Shqipërin’ e mori turku
i vu zjarr,
Shqipëtar mos rri, po duku
shqiptar!
(Çajupi)
Në disa këngë popullore e gjejmë edhe të pavarur. Është përdorur edhe nga poetët:
Do të shkrihem
Të venitem
Si kandili
Kur s’ka vaj
(Naimi)
Pesërrokëshi – Një nga vargjet më të shkurtër pas vargut katërrokësh. Në letërsinë shqipe e kanë përdorur Mjeda, Çajupit, Fishta etj. P.sh.:
Po shkrihet bora
Dimni po shkon,
Bylbyl i vorfën,
Pse po gjimon?
(“Vaji i bylbylit” – Mjeda)
ose:
O i biri i Adamit o do me gzue
sa t’jesh mbi shekull
ti tue jetue?
(“Nakdomonicipedia” – Fishta)
Shtatërrokëshi – Varg i krijuar prej shtatë rrokjeve. P.sh.
Vëllezër shqipëtarë,
Të prekim urtësinë,
Të zem udhën e mbarë
Të ngjallim Shqipërinë
(Naimi)
Tetërrokëshi – Varg i krijuar prej tetë rrokjeve. Është vargu më i përdorur si në folklor (poezinë popullore) ashtu edhe në poezinë tonë të shkruar. P.sh.:
Jam i gjall e jam në jetë
Jam në dritë të vërtetë
(Naimi)
ose:
Po edhe hana do ta dije
edhe dielli do t’ket pa…
se rreth kësaj rrokullie
vend si Shqypnia nuk ka
(Fishta)
Nëntërrokëshi – Varg tek me nëntë rrokje, pak i përdorur në poezinë shqipe. Është vargu më i përdorur në letërsinë ruse. Me këtë varg Pushkini e ka thurur veprën e tij “Eugjen Oniegini”.
Dhjetërrokëshi – Varg i formuar prej dhjetë rrokjeve. Në poezinë tonë popullore haset në rapsoditë e ciklit të kreshnikëve të “Mujit e Halilit”. P.sh.
Trim mbi trima ai Gjergj Elez Alia
(popullore)
Formohet edhe nga bashkimi i dy vargjeve pesërrokëshe, të ndara me cezurë. P.sh.
Fushë dhe fushë / dhe fushë prapë
Fush’ e pasosur / dhe shumë vapë
(Çajupi)
Njëmbëdhjetërrokëshi – Varg i formuar prej njëmbëdhjetë rrokjeve. P.sh.:
Dhe dielli gjahtar me rreze kapi
(Noli)
Dante e shkroi me këtë varg Komedinë hyjnore, Shekspiri – tragjeditë e tij; Pushkini e përdori te “Boris Gudunovi”; Bajroni e përdori te poemat e tij kryesore.
Në letërsinë shqipe e kanë përdorur: Fishta, Mjeda, Noli, Migjeni, Arshi Pipa etj. Këtë varg e kanë lëvruar edhe poetët tanë të rinj.
Dymbëdhjetërrokëshi – Varg i formuar prej dymbëdhjetë rrokjeve. Bashkohen dy vargje gjashtërrokëshe të ndara me një cezurë. P.sh.:
Në mes të Kolonjës / në një psar të shkretë,
Fshehur Myftar Lapi / me tetëmbëdhjetë.
(popullore)
ose në poezinë e shkruar:
Që ditën që vdiqe, që kur s’të kam parë
(Çajupi)
Katërmbëdhjetërrokëshi – Varg i përbërë nga bashkimi i dy vargjeve 7-rrokësh. P.sh. O këngë pleqërishte! ti vjersh’ e vendit tem! (Poradeci)
Gjashtëmbëdhjetërrokëshi ose vargu naimian- e ka përdorur Naimi në poemën lirike baritore (pastorale) “Bagëtia e bujqësia”. Ky varg përbëhet nga dy tetërrokësh të ndarë me cezurë.
Refreni (përsëritje) – Varg ose vargje që përsëriten sidomos në poezinë popullore pas çdo strofe. Ndryshe quhet edhe kthesë. P.sh.:
“Me ngadalë vallenë,
moj syzezë!
Se na ngrihet pluhuri,
moj syzezë!”
Refreni e gjejmë edhe te “Hymni i flamurit kombëtar” të Fishtës, ku pas çdo strofe përsëritet kjo strofë:
Bini toskë, ju bini gegë!
Si dy rrfe që shkojn tue djegë!
A ngadhënjyesë a t’gjith dëshmorë?
Trima, mbrendë! Me dorë! Me dorë!
(Fishta)
Farsa – Lloj i komedisë së vjetër zbavitëse me përmbajtje nga jeta. U pëlqenin tregtarëve dhe zejtarëve të Francës mesjetare.
