Nga Roland Gjoza
Mos t’ju duket e çuditshme. Vite më vonë kur ndodhesha në Bukuresht, disa muaj para rënies së Çausheskut, mësova se rumunët flisnin me kod nga frika e Securitates (policia sekrete). Kadare na jepte leksionet e letërsisë moderniste. Vinte pak me vonesë. Nga rruga drejt e në sallë. Nuk hynte dot. Më kujtohet si tani ky moment tejet emocionues. Vinin për të dëgjuar leksionet e tij studentë nga shumë fakultete të tjerë: gjuhët e huaja, ekonomiku, gjeologjiku, histori-gjeografia dhe në heshtje prisnin me një ndjenjë frike se mos vinte ndonjë urdhër nga lart dhe i dëbonte. Kjo frikë e dëbimit i ngjante atij ankthit sfilitës që na kaplonte në fëmijëri kur futeshim vjedhurazi në një seancë filmi ku ishte e ndaluar hyrja për fëmijë nën moshën 16 vjeç. Ç’bënte Kadare? As e çante kokën. Nuk përshëndeste, as nuk thoshte më falni për vonesën. E pakta që mund të thoshte ishte kjo: “S’ma dha kryetari makinën e Lidhjes. Erdha më këmbë”.
Salla nxinte 80 vetë, aty ishin më shumë se 140 studentë qe kishin ardhur të dëgjonin ç’do të thoshte Kadare për Kafkën e Sollzhenicinin. O zot, pse gjithë kjo kureshtje e llahtaruar, ku përzihej frika, misteri, mrekullia? Flitej për gjëra të ndaluara. Tabutë, si Shën Llazarin, Kadare i mbante në duar dhe u shpështillte fashot e pavdekësisë që t’i bënte të prekshëm, njerëzore. Po si ia arrinte këtij shndërrimi të vështirë, gati të pamundur? Me anë të kodit të tij, kodit Kadare, të leximit të dytë midis rreshtave, të zhvendosjes së tekstit, me mjeshtërinë e një alkimisti dhe përqëndrimin e vëmendjes në kontekstin diskret. Ky manovrim delikat, i rrezikshëm, prej ekuilibristi në tel, nuk kishte si të mos zbulonte mendjen dhe shpirtin e bukur të Kadaresë. Atë nuk kishe se si të mos e shikoje të pasqyruar në 280 sy dhe në ato vështrime të etura dhe, për më tepër, s’kishte se si të mos shprehej në mënyrën më prekëse, dhënia, dorëzimi, ajo lutja e heshtur hamgjitëse: bëj me mua ç’të duash, jam robi yt. Më kuptoni, ju lutem, Kafkën dhe Sollzhenicinin po i interpretonte me kod Kadare, një shkrimtar i përmasave të tyre.
Sa herë kisha fatin të dëgjoja Kadarenë, më kujtoheshin tri rreshtat e parë me vajza të bukura. Jo, një dhe dy rreshta, po tri, sepse ashtu donte ai. I ziu Rrapi! Unë e njihja Kadarenë, se ai më kishte botuar shumë poezi te “Drita”. Njëherë, pas leksionit, e pyeta për këtë manierë, trill artisti. “Nuk është manierë”, më tha, “as trill, po një korrigjim nëpërmjet syve. Dihet se sytë e vajzave të bukura janë shumë shprehës. Njëra i ka jeshilë me pak dritë diellore, tjetra të zinj, një tjetër blu. Ato sy janë në moshën e dashurisë. Në këtë moshë nuk ka falsitet, po natyrshmëri, sinqeritet. Unë jam rob i tyre, jo ato robinjat e mia, siç mund të pandehet. Pra, unë provoj veten, sa tërheqës jam, sepse te fjala është shpirti. Natyrisht, nuk duhet të keqkuptohem. Sepse po shoh që veprimet e mia dhe ato fare më të parëndësishmet, interpretohen me sens të keq. Pse kishte veshur Kadareja golf të bardhë, pse ishte aq i zymtë, mos i ka shkarë këmba dhe ne s’e kemi marrë vesh, pse nuk na foli? Merren shumë me privacinë. Kjo më trondit nganjëherë, sepse unë degjoj për veten gjëra që nuk i di”.
Kadare nuk ishte pedagogu i zakonshëm kur vinte për të na dhënë leksion. Ai nuk ishte pedagogu i skemës pedagogjike: regjistri në dorë, marrja e mungesave, fillimi i leksionit dhe studentet që mbajnë shënime. Ku pyeste artisti aristrokrat Kadare nga këto idiotizma, sepse kështu i dukeshin më të drejtë, si mund të ulej ai në katedër dhe të thërriste emrat e 80 studentëve? As që imagjinohet. Ai nuk e honepste katedrën e mërzitshme, karriken që gërvinte, gërmuqjen në të, ai nuk ulej kurrë. Kadare e fillonte kështu leksionin; “Ata qentë e Sollzhenicinit më kanë lënë pa gjumë mbrëmë. Mos mendoni se në veprat e Sollzhenicinit nuk ka art të madh. Po menduat kështu ju keni miniminizuar ndikimin revisionist”. Ja, ky ishte kodi i Kadaresë. Bufët le të gjuanin minj, dhelprat finoke le të përfitonin. Më duket se të gjithë përfitonim, pa e hapur gojën në një marrëveshje xhentëllmenësh. Ne më mirë vriteshim, se të tradhtonim Kadarenë. S’pipëtinte njeri në sallë. Një vajzë shumë e bukur, një nga ato të letërsisë, aq shumë u emocionua nga fjalët e tij, sa s’i ra të fikët. Kadare e uli në katedër. A i kishte rënë ndonjëherë të fikët Helenës?
Ky ishte Kadare i bukur.
Po megjithatë Kadare seç kishte një çehre të prishur. Në përgjithësi shkrimtarët ishin të zymtë. Ne kishim shumë respekt për ta. E donim librin. Unë që trembëdhjetë vjeç futesha në librari (ka qënë një librari e madhe aty ku sot ndodhet Muzeu Historik Kombëtar dhe ngjitur me të kafeneja e preferuar e Dritëro Agollit, Shuteriqit, Musarajt, Petro Markos dhe e shumë shkrimtarëve të tjerë). Aty brenda në librari rrija gati një orë dhe shikoja librat. Shikoja si llosh librat. Dhe mendoja për shkrimtarët. Sot nuk kanë respekt për shkrimtarët si atëherë. Unë çuditesha me zymtinë e shkrimtarit. Pse vallë të jenë kaq melankolikë? Ç’kanë? Ç’i mundon? Më kujtohet babai im, që më quante sakat ngaqë merresha me letërsi. Po këtë ma thoshte me përkëdhelje, me humor. Në atë kohë ai punonte infermier në Poliambulancën Qëndrore, në repartin e Neurologjisë.
“Kush është shkrimtari më i madh”? më pyeste për kureshtje, po më shumë për të më bërë qejfin. “Ismail Kadare”, i përgjigjesha unë. “Po ky s’na ka ardhur asnjëherë në neurologji. Të gjithë shkrimtarët janë dukur, kanë marrë ilaçe, janë kuruar, ndërsa ky gjirokastriti nuk na ka ardhur akoma. Doktor Luzi mezi pret ta shohë”. Më vonë kur shërbente te Kardiologjia, po ky avaz; “Kadare nuk po duket”! Kur shërbente te Urgjenca, që kishte rast t’i binte Tiranës kryq e tërthor dhe të hynte në çdo familje, më tha me keqardhje; “Ky i preferuari yt që s’po na e var trastën, s’qënka njeri”. “Po pse, o baba, akoma s’e takuat”? “Vdiq doktor Xhumari për t’i bërë një vizitë Kadaresë, plasi i ziu, po ai gjirokastriti s’vuaka nga asnjë sëmundje. Nuk është njeri, më dëgjo mua”.
Po pse ishin të zymtë shkrimtarët? Kadare e kishte më të vështirë se të gjithë. Bisha kishte rënë në dashuri me bukuroshen. Ishte një dashuri e komplikuar, tejet e paparashikuar. Diktatori kishte gjetur përfituesin e vet. Nuk është pak që, ekspertët e letërsisë botërore, të thonë se, në Shqipëri, në këtë vend të izoluar e enigmatik, bëhet letërsi e madhe. Vepra e Kadaresë ishte makiazhi finosh dhe i pëlqyeshëm për fytyrën e bishës. Po për këtë mos vallë e ka fajin Kadareja?
Ishte një miqësi nga larg, një pëlqim, po që mund të kthehej në urrejtje. Kujdes. Nuk dihet si agon e nesërmja. Këtë të papritur që mund të sillte e nesërmja, e vuanin të gjithë shkrimtarët.
Gijotina herë afrohej, herë largohej. Duheshin koka që të justifikohej revolucioni. Ne, brodueistët, kalonim poshtë pallatit kubist të Kadaresë, bënim adetin si çdo natë. U kthye? Po, po është lart. Helena u shkëput për pak dhe bleu diçka. Ai e priti te bukinisti plak. Si dukej? Normal. E pyeti “Bllokun” për atë vajzën? Jo. Nuk donte material sonte? Ajo historia e bllokut i pëlqeu.
Ç’ishte kjo histori brodueiste me bllokun? Bujar Kapexhiu kishte parë një vajzë me një bllok të bukur. Iu qep vajzës. Ajo e gjorë nuk i rezistoi dot këmbënguljes së tij dhe pranoi të shkonin nga liqeni. Në kohën kur priste që ai t’i shprehte dashurinë, Bujari i kërkoi bllokun. Ajo ia dha. Dhe sërish priste prej tij deklaratën e dashurisë, po ai i “pafytyrë” i tha se e kishte ndjekur vetëm për t’i marrë bllokun.
Kadareja na begeniste nganjëherë. “E, Molo”, e thërrisnin brodueistët më të rritur, ata të brezit të dytë. Ne mezi prisnim ta shikonim nga afër. S’kishte njeri më të zakonshëm në botë. Po të mos qe bërë shkrimtar me emër, padyshim do ta kishim midis nesh në Broduej. E, ç’bëhej aty. Kur kalonte ndonje coftinë, Tim Xhelaka thoshte “Po kalon kriza e përgjithshme e kapitalizmit”. Saimir Kumbaro, brodueisti më i bukur, që i ecte me femrat, kur kalonte ndonjë djalkë mamaje, thoshte: “Ky merret me sport të thatë (mansturbon).
Dhe aty pranë nesh ishte gijotina. Po ne budallenjtë e merrnim jetën si të na vinte. Prisnim Panajot Kanacin. Atë e donim, se blinte fara për pëllumbat dhe zogjtë. Ia blinte tërë qesen shitësit endacak, Gon Qepës dhe i hidhte farat nëpër çati. Ai kishte mbjellë një hardhi në trotuar, që tani i kacavirej te dritarja. Beb Daliu e pyeste: “Panajot, t’u rrit rrushi”? “U rrit, u rrit, djema”. Ai kurrë nuk e kuptoi se ata bënin shaka, se e hidhnin fjalën për tjetër gjë. Kadare i shikonte të gjitha, i dëgjonte të gjitha. Prandaj na pëlqente, se ai ishte si ne, e tërhiqte jeta jonë.
Po pse ishin të zymtë shkrimtarët? Pse ishte i zymtë Kadare? S’dihej si gdhihej diktatori. Kur botoi romanin “Dimri i vetmisë së madhe”, një roman i jashtëzakonshëm, ku dilnin hapur antipatia e Kadaresë për Ministrinë e Brendshme, shefat e kuadrit, të paaftët, ndodhi që të përmendej Saturni, ai u bë gati të jepte vendimin fatal. Saturni po mendohej. Ishte e tmerrshme. Pothuajse të gjithë donin kokën e Kadaresë. Do të kishte qenë një shembull i madh i revolucionit proletar. Gijotina ishte afruar, ishte në hyrje të pallatit kubist. Po bëhej gati të ngjitej lart në katin e dytë. Kadare ishte mbyllur brenda. Bulevardi i Madh ngrysej dhe zbardhte pa ta, pa çiftin aq tërheqës Kadare.
Shefat e sigurimit donin kokën e tij, komunistët e shprehnin hapur pakënaqësinë dhe padurimin, sepse shikonin veten te shefi i kuadrit dhe te gjithë ajo ushtri të paaftësh, që Kadare nuk ia kishte kursyer përbuzjen.
Spektakli popullor po merrte ngjyra tragjike. Ajo, gruaja e diktatorit, tejet e zhgënjyer dhe e zemëruar, pritej të jepte dënimin ekstrem. Ju kujtohet ajo kohë e trazuar? Ne pyesnim me zemër të dridhur; “Ka lajme të reja”? “Jo, po kësaj radhe nuk shpëton”. “Mos, ç’thua”! Dëgjonim të thoshin: “E hëngri më në fund Kadareja. Shyqyr shpëtuam, se po na merrte më qafe ky shkrimtar i shitur”. Me udhëzim të Komitetit Qëndror, u lejua që të kritikohej vepra në shtyp. Ju kujtohet çfarë shkruhej? “Kadare shkruan enkas që ta pëlqejë perëndimi. Ç’ështe kjo vetmi, ne s’jemi vetëm”. Kritikat ishin shpartalluese. “Ç’thotë i madhi”? “Ende s’ka thënë gjë. Po u bënë shumë raste që ai e fal. Kësaj radhe nuk shpëton. Prej atij vinë të gjitha, prej Kadaresë. Po e fali dhe kësaj radhe, ai qoftë”!
Enver Hoxha e mbrojti, jo për ideale, po si përfitues. Ai donte që të mbyllej kjo katrahurë e rrezikshme, që po merrte përmasa politike. 30 mijë kopjet e librit ishin shitur brenda ditës. Kishte filluar fotokopjimi i tij. Kështu ndodhte me Kadarenë, shitej nën dorë. Per librat e tij mbahej radhë që në mëngjes. E keni harruar?
Enver Hoxha shkoi vetë në një takim me punëtorët e metalurgjikut dhe pasi dëgjoi vërejtjet e tyre tejet të ashpra për romanin, tha pak a shumë këto fjalë, që u komentuan gjatë. “Po ju bëj një pietje, si kllasë punëtore, nga qelbet peshku? E, mo”? Askush s’guxonte të fliste. Një nga ata të organizatës, që ruanin mureve në këmbë, i bëri shenjë dikujt, që u ngrit si me sustë dhe gjëmoi; “Nga koka, shoku Enver”! “Po koka në roman është Sekretari i Parë i Partisë, jam unë, është partia. Kështu është! Kllasa nuk mendon ndryshe, apo jo”?
Gijotina u zhvendos sërish diku larg, midis Bulevardit të Madh dhe Lidhjes së Shkrimtarëve.
Kadare ia kishte hedhur edhe kësaj here. E pamë përsëri në mbrëmje kapur për krahu me Helenën, duke pëshpëritur me një fije nënqeshje të qetë sikur të mos kishte ndodhur asgjë.
Kur u përkthye romani në Francë, kritika e krahasoi me Kafkën dhe Tolstoin, për frymën absurde dhe epizmin e ndritshëm.
