Nga Bislim Elshani
Shfrytëzoj rastin fillimisht të përgëzoj z. Martin Berisha bashkë me bashkëpunëtorë që për 30 vite me radhë mbajti gjallë frymën e shoqatës “Migjeni”, përkatësisht, që një vrapim 100-metërsh të saj e ktheu në një maratonë. Kumtesa ime ndërkaq ka të bëjë pikërisht me atë kohë të vrapit të shkurtër dy-tre-vjeçar, për vitet 89-92, që ishte dhe themeli intelektual, moral dhe politik i kësaj shoqate.
Më lejoni gjithashtu fillimisht të shpreh mirënjohjen dhe respektin tim të thellë për gjithë ata bashkëpunëtorë të asaj kohe, kontribuues financiarë, shpërndarës revistash që rrezikonin kokën e tyre nëpër Kosovë, aktivistë kulturorë e muzikorë, dhe sidomos për ata që tashmë nuk gjenden të gjallë midis nesh, zotërinjtë Gjon Simoni, Halil Berisha, Qazim Xani, Halit Keqa e të tjerë.
30 vjet më parë, gjersa po punoja në qytetin turistik të Rogashka-Slatinës në një ndërmarrje shërbimesh private të kopshtarisë e ndërtimtarisë, më ra në dorë numri i parë i revistës “Alternativa”, botuar në kryeqytetin slloven. Më la përshtypje e vërteta pa dorëza që shfaqej në faqet e saj mbi rrethanat politike në Kosovë. Nuk vonova, por iu bashkova këtij projekti që në numrin e tij të dytë, pas kontaktit me drejtuesin e saj të atëhershëm, z. Sali Kabashi. Nuk njiheshim bashkë, po mjaftoi një shkrim i imi i botuar asokohe në gazetën “Dnevnik” të Lubjanës për të krijuar përshtypjen e duhur tek kolegu i ardhshëm Kabashi.
Drejtuesi i shoqatës “Migjeni”, Naim Maloku, ashtu si dhe kolegu i tij, Fadil Demiri, më pritën gjithashtu pa rezerva. Punët që mora përsipër në redaksinë e “Alternativës” ishin të shumta, që nga lektorimi dhe redaktimi i teksteve, deri te përpilimi i informacioneve mbi ngjarjet politike të kohës në Kosovë. Si bashkëpunëtor në këto punë kisha Enver Nezirin nga Tetova, ndërsa mbështetës të pazëvendësueshëm z. Skënder Fazliu. Më pas nisa të merresha edhe me përkthimin e teksteve politike, letrare e shkencore të autorëve sllovenë, si Jasha Zllobec, Jure Detela, Iztok Tor, Petar Bozhiq e të tjerë. Duke qenë se Serbia ia kishte dalë ta mbante në terr informativ botën sa i përket ngjarjeve në Kosovë, detyra jonë fillimisht ishte të çanim këtë rrethim, ndërsa më vonë edhe të jepnim koordinata udhërrëfyese se nga do të shkonte shoqëria kosovare.
Ardhja në Lubjanë ishte një sfidë e veçantë për mua, pasi që u desh t’i futesha një jete të pasigurt në kuptimin financiar, në kohën kur më duhej të ndihmoja edhe familjen time, shoqen me dy fëmijë, në Kosovë. Mirëpo kohët ndryshuan shpejt. Duke qenë se jehona e punës që po bënim arriti në të gjitha këndet, së shpejti filluan të vinin donacione nga bizneset shqiptare të Lubjanës e të gjithë Sllovenisë. Kjo na mundësoi t’i përballonim me sukses vështirësitë financiare të fillimit. Lubjana u kthye shpejt në një oazë politike e kulturore shqiptare midis shkretëtirës politike serbe e jugosllave. Bashkëveprimtarët tanë në Perëndim çuditeshin se si po publikonim çdo opinion të mundshëm kundër shovinizmit serb, gjë që deri atëherë konsiderohej si një rrezik i papërballueshëm.
Duke qenë se për botimet nga Lubjana nuk kishte as kontroll dhe as ndalesë nga policia federative, botimet tona u përhapën me të shpejtë. Mirëpo shpërndarja e produkteve tona nëpër Kosovë përcillej me disa rreziqe, sepse shërbimi i fshehtë serb, sapo e mori vesh se përse bëhej fjalë, nisi ta përndiqte e ta bllokonte. Megjithatë sasi të panumërta të revistës sonë shpërndaheshin nëpër shkolla, fakultete e reparte fabrikash, duke kaluar dorë më dorë.
Çfarë arritëm në ato vite dhe çfarë mund të bënim më mirë?
Pritmëritë e të gjithëve ishin të paqarta dhe pa një strategji të përpunuar për lëvizjen e faktorit shqiptar në Kosovë. Kishte ndonjë nga ne që pretendonte edhe për ndikime e orientime edhe në ndryshimet politike në Tiranë. Mbretëronte një kakofoni politike, ku krahas kërkesës për statusin e republikës brenda federatës jugosllave, gjithnjë e më shumë po zinte vend teza e bashkimit kombëtar, sidomos pas kthesës demokratike që mori politika e shtetit shqiptar.
Në Lubjanë nisën të ushtronin ndikimin e tyre intelektualët më të mëdhenj shqiptarë të Kosovës, si Rexhep Qosja, Azem Shkreli, Adem Demaçi, Zekeria Cana, Ibrahim Rugova, Ali Podrimja e të tjerë, krahas partive të reja politike që sapo kishin dalë në skenë. Pluripartizmi po i jepte frutat e para, dhe, sipas rregullit, edhe republika federale serbe s’mund t’ua mohonte këtë të drejtë shqiptarëve. Mirëpo intencat e saj ishin që këto procese të pashmangshme të vonoheshin sa më shumë, dhe mundësisht, të bëheshin të pamundura. Kështu që përplasjet që filluan me heqjen e autonomisë një vit më parë zunë të intensifikoheshin edhe më. Arrestimet vazhdonin të bëheshin për arsyet më banale, qoftë dhe për një këngë apo për një parullë, në kohën kur këngët e parullat çetnike serbe jehonin në të gjitha sheshet dhe kafenetë serbe.
Në rrugët dhe kafenetë e Lubjanës nisën të shiheshin figura të ish-establishmentit politik të Kosovës që kishin dështuar në mbrojtjen e autonomisë së saj një vit më parë, si Remzi Kolgeci e ca të tjerë – karta të djegura e limona të shtrydhur nga politika serbe. Ishin njerëz që gjersa kishin qenë në pozita politike, kishin bllokuar çdo hapësirë lirie për bashkëkombësit e tyre. Në këtë kohë në revistat e Lubjanës ishin mjaft aktivë edhe publicistët prishtinas Blerim Shala e Shkëlzen Maliqi me shkrime që denonconin politikën e mbrapshtë serbe në Kosovë.
Bashkë me një ekip të mirëorganizuar e të koordinuar ato vite ndërmorëm aktivitete të shumta politike e kulturore, organizuam biseda informative me përfaqësues të politikës evropiane me ç’rast gëzonim ndihmën e pakursyer të intelektualëve e aktivistëve të tillë politikë e kulturorë sllovenë si Jasha Zlobec e Matjazh Hanzhek. Organizuam një akademi me shumë intelektualë të ftuar nga Kosova ku u lexuan kumtesa për të ardhmen e Kosovës në rrethanat e reja politike.
Së shpejti në këtë kohë në Lubjanë u shfaq, pas Adem Demaçit, edhe Ukshin Hoti. Shkak për ardhjen e këtij të fundit u bëra unë. Në një sirtar të tavolinës në zyrën e shoqatës “Migjeni” ku punoja zbulova një ditë një dorëshkrim prej shumë faqesh. Nga keqardhja “për ndonjë student të varfër që s’kishte pasur makinë shkrimi”, nisa të lexoja disa rreshta me qëllimin për të përzgjedhur ndonjë gjë me vlerë për publikim. Mirëpo u çudita kur shquajta në krye emrin e Ukshin Hotit, një figurë e njohur e skenës politike kosovare. E lexova me interesim të gjithë shkrimin e tij dhe e pashë se bëhej fjalë për një qasje profesionale politike, me përgjegjësi të thellë shkencore e humane. E bisedova çështjen me kryeredaktorin dhe u morëm vesh që ta përgatisja për botim, duke hequr ndonjë pjesë me më pak rëndësi. Mirëpo kjo do të më kushtonte pas vajtjes sime në Kosovë, kur vëllai i Ukshinit, Afrimi, më erdhi në shtëpi për të shprehur protestën e të vëllait për “censurimin” që i kisha bërë tekstit të tij.
Pasi shpjegova se s’bëhej fjalë për kurrfarë censurimi, po thjesht për një redaktim jotendencioz, ai më ftoi që ta takoja vetë Ukshinin në shtëpinë e tij. Ky ishte takimi im i parë me të, dhe me të kuptuar se nuk kisha pasur asnjë qëllim të fshehtë kundër tij, u frymëzua për të ardhur edhe vetë në Lubjanë, për t’i dhënë seriozitetin e nevojshëm politik lëvizjes sonë nacionale. Fillimisht të gjithë e pritën zemërhapur. Mirëpo shpejt u shfaqën kontradiktat, sidomos në raport me kryeredaktorin. U morëm vesh që të nxirrnim një gazetë të re me titull “Republika”, duke shfaqur kështu direkt e që në titull qëllimet tona politike. Mirëpo pajtimi politik nuk zgjati shumë.
U ndamë më dysh dhe z. Kabashi vazhdoi rrugën e tij ndërsa ne, dmth. unë, Ukshin Hoti, Rexhep Hoti dhe Fadil Bajrami nga Kërçova dolëm me një gazetë të re të cilën pas një konsultimi të gjatë që bëmë unë e Ukshin Hoti, e emërtuam “Demokracia autentike”. “Demokracia autentike” nisi të trajtonte seriozisht të ardhmen politike të Kosovës, duke shmangur, në njërën anë, qasjen tradicionale romantike e folklorizmat politikë të kohës që shfaqeshin në stilin “dikush thumbit e dikush patkoit”, dhe në anën tjetër, qasjet e njëanshme ideologjike kundrejt demokracisë. Ky pozicioni i tij i fundit nuk u kuptua si duhet atëbotë, dhe kam frikë as sot, pasi që akoma në disa qarqe po spekulohet, ndonëse jo në publikime serioze shkencore, rreth sindromës komuniste të Ukshin Hotit. Një luftëtar dhe zëdhënës i zjarrtë i demokracisë s’ka se si të ndërlidhet me asnjë ideologji ekskluzive, as të majtë, dhe as të djathtë, sepse, siç e pohon vetë Ukshin Hoti në analizat e tij duke cituar Adornon, e vërteta s’është as e përkohshme, as e gjithëkohshme, por thjesht e kohshme, ndërsa ideologjitë s’janë veçse projeksione utopike të vetëdijës shoqërore.
Ukshin Hoti në asnjë trajtim apo shënim nuk i referohet klasës punëtore të Kosovës, sepse ai realitetin kosovar e shihte më shumë si një realitet fshatar e më pak si punëtor e urban, por i cili si një komb i pjekur dhe i ndërgjegjësuar synon zhvillimin ekonomik si qëllim dhe sistemin demokratik si mjet. Për format e organizimit të kontestimit politik ai nuk thirrej në metodat e Kominternës të marrjes së pushtetit me dhunë, por në 198 metodat e Gene Sharpit, konkurrencës demokratike dhe barazisë së shanseve. Ai në publikimet e tij flet me zjarr dhe pasion për demokracinë dhe për të gjithë historinë dhe sharmin e saj, që nga ajo e Athinës, dhe deri te ajo e Alexis de Tocqueville-it. Ajo çfarë kërkonte Ukshin Hoti prej klasës politike kosovare ishte serioziteti dhe marrja e përgjegjësisë për proceset demokratike.
Duke qenë se ajo nuk ishte e gatshme për një gjë të tillë, e akuzonte fshehurazi atë për të kuq. Kjo akuzë ishte absurde, sepse edhe kur ishte pjesë e nomenklaturës politike jugosllave, Ukshin Hoti mbante pozicione në politikën e jashtme të cilat vetvetiu duhej të abstrahonin ndarjen apo luftën e brendshme të klasave. Kjo gjë mund të konstatohet fare lehtë edhe nga libri i tij i parë, “Lufta e ftohtë dhe detanti” (Prishtinë 1976). Më ka ndodhur që një përgojim të tillë meskin ta dëgjoj edhe prej ndonjë intelektuali të shquar kosovar të cilin Ukshin Hoti e konsideronte mik. Për këtë shkak, në mbrojtjen e tij të famshme para gjyqit serb në Prizren me 1994 ai nuk heziton ta akuzojë publikisht “alternativën politike në Prishtinë” për bashkëpjesëmarrje në dënimin e tij.
Risia që solli gazeta jonë në ambientin politik kosovar ishin konceptet politike moderne të demokracisë, të panjohura e të palëvruara deri atëherë nga studiuesit dhe aktivistët tanë politikë. Ukshin Hoti të drejtat nacionale dhe të drejtat e individit i shikonte në unitet, prandaj dhe lëvizjen tonë kombëtare, sidomos nga viti ’81 e më tutje, e shikonte si një lëvizje drejt lirisë e pavarësisë nacionale dhe njëkohësisht, drejt demokracisë. Fatkeqësisht gazeta pas një viti ra në vështirësi të papërballueshme financiare dhe e ndërpreu botimin. Duke i ditur makinacionet politike të ish-kolegëve të tij titistë, Ukshin Hoti dyshonte në komplote financiare e politike me qëllim bllokimin e tij të plotë politik. Sepse sipas tij, sa më e papërgjegjshme që të ishte politika jonë, aq më kollaj do të manipuloheshim prej politikës serbe.
Ukshin Hoti tregohej i matur sa i përket rolit që duhej të kishte shteti shqiptar kundrejt Kosovës. Ai nënvizonte se duhej ta kursenim e mos ta involvonim atë në rreziqet tona të luftës për statusin politik të Kosovës, duke çmuar njëkohësisht angazhimin diplomatik ndërkombëtar të Shqipërisë zyrtare për ne. Para një udhëtimi tim drejt Tiranës me 1990 ai më porositi t’ua shpërndaja disa numra të gazetës sonë një numri intelektualësh dhe të shihja reagimet e tyre. Intelektualë si Dritëro Agolli, Sulejman Krasniqi e Moikom Zeqo ishin të informuar qysh më parë për ndryshimet që priteshin dhe pasi e pëlqyen gazetën tonë, na përcollën mesazhin se ndryshimet demokratike do të bëheshin, por me kujdesin “që të mos dalë zinxhiri nga rrota”, përkatësisht, të mos rrëshqisnin në anarki. Më pati bërë përshtypje një vërejtje e redaktorit të gazetës “Bashkimi”, z. Sakajeva, i cili kur pa një shkrim të Fatos Nanos në faqet e gazetës sonë, rrudhi buzët dha na sugjeroi që në të ardhmen t’i linim më shumë vend Sali Berishës, sepse sipas tij, roli i tij do të vinte duke u rritur. Kur sjell ndërmend se pikërisht ky i fundit do të bëhej fati dhe fatkeqësia e shqiptarëve për tri dekadat e ardhshme, më shkon mendja se teoritë e konspiracionit nuk duhen hedhur poshtë a priori si joshkencore.
Në këtë kohë shoqatën tonë e vizitonin edhe gazetarë e informatorë serbë, njëri prej tyre një agjent i KOS-it dhe zëdhënës i armatës jugosllave.
Duke qenë se shteti i tij ishte i pafuqishëm për të na bllokuar aktivitetin, ai na quante në komentet e tij “Slepi putnici u tuđem čamcu.” (Udhëtarë të verbër në një varkë të huaj). Ai më tutje komentonte se ne s’ishim asgjë tjetër, pos një karrem, një argument shtesë dhe pretekst politik plotësues për largimin e Sllovenisë nga federata jugosllave. E vërteta, ndërkaq, dukej më e thellë, dhe nga aspekti politik veprimin slloven unë e barazoj me një situatë dhunimi kolektiv, me ç’rast një i ndërgjegjshëm refuzon t’i nënshtrohet psikozës barbare të kolegëve. Në këtë aspekt qëndrimi slloven ishte më i qartë edhe në raport me kroatët, dhe akoma më tepër në raport me boshnjakët e maqedonasit.
Nuk e di nëse sllovenët përfituan ndonjë gjë prej nesh, mirëpo ne përfituam shumë nga mikpritja e tyre dhe nga raportet me ta. Synimi i Ukshinit në këto raporte ishte që të artikulonim me kompetencë të plotë politike objektivat tanë duke luftuar për vete dhe jo që të mbetemi viktima manipulimesh të të tjerëve. Gjithsesi një gjë mund të thuhet, se “Demokracia autentike”, për aq kohë sa u publikua, ishte dhe mbeti artikulimi më profesional, më autentik dhe më i përgjegjshëm i synimeve politike të shqiptarëve në ish-federatën jugosllave dhe në të ardhmen e bashkimit evropian që kishte si burim shqiptarët e Lubjanës dhe si pikënisje fillestare shoqatën “Migjeni”.
Duke u ndërlidhur së fundi me vërejtjen e kryeministres serbe Bërnabiq (Brnabić) lidhur me prejardhjen e afërt pyjore të veprimtarëve politikë shqiptarë nga vitet 90 e këtej, e ndjej për obligim të them, si bashkëpunëtor i një specializanti të Harvardit në fushën e politologjisë moderne, se tradita sociologjike serbe për “njerëzit me bishta në Ballkan” është një ndër traditat më primitive e më idiote të globit, po t’i zëmë besë teorisë së evolucionit miliona-vjeçar të racës njerëzore. Sipas kësaj teorie, s’ka popuj të rinj e të vjetër, sepse të gjithë janë të vjetër, si banorët e Manhatanit, ashtu dhe zulutë e Afrikës dhe aborigjinët e Australisë. Teoritë moderne antropologjike, nga Levi-Stross e këtej, dëshmojnë se nuk ka ndryshime të qenësishme në strukturat mendore të aborigjinëve e të banorëve të metropoleve perëndimore.
Mirëpo, në rast se do t’i besonim teorisë niçeane të përsëritjes dhe të qarkut vicioz të historisë njerëzore, atëherë ka gjasa që ndonjë bashkësi njerëzore ta kryejë ciklin e vet humanoid dhe të degjenerojë në kthimin tek primatët. Më duket se specie të tilla po na shfaqen herë pas here në ndonjë mjedis politik sllav, së paku sipas nivelit kulturor që tregojnë. Mbetet që në të ardhmen të vëzhgojmë me kujdes dhe të shohim se ku po i fshehin bishtat. Por t’i lëmë shakatë mënjanë, jo vetëm sepse nuk guxojmë të biem në shkallën e meskinitetit të Vuçiqit e Brnabiqit, por pohimi i kësaj të fundit, ndonëse në aspektin shkencor biologjik iracional, ai është plotësisht racional sa i përket modernitetit politik të inicuar nga makineria hitleriane para shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore.
Formula themelore që parapriu marshin kriminal të fashizmit kundër çifutëve ishte “çnjerëzimi” i viktimës, përkatësisht, zhveshja e viktimës nga cilësitë njerëzore, aspekte të trajtuara në librin më gjithëpërfshirës sa i përket holokaustit dhe racizmit, atij me titull “Moderniteti dhe holokausti” të filozofit polako-britanik Zygmunt Bauman. Pikërisht ky është kuptimi i deklaratës së znj. Bërnabiq, e cila assesi nuk guxon të kalojë me aq lehtësi dhe sa për të larë gojën nga zëdhënësi politik i BE-së. Përfundimisht, fashizmi serb duhet konsideruar si një virus i rrezikshëm, i gatshëm të shpërthejë sërish në Ballkanin Perëndimor, sapo vëmendja e qytetërimit perëndimor të topitet ose të përcaktojë të tjera prioritete.
Bazel, 5.06.2019
