Turqia po përpiqet të shesë industrinë e saj të brendshme të mbrojtjes, por zgjerimi i saj mbetet i varur nga njohuritë perëndimore.
Nga Apostolis Fotiadis
Një thirrje nga Greqia muajin e kaluar që partnerët e saj të Bashkimit Europian të marrin në konsideratë një embargo armësh ndaj Turqisë në një rrugë pa krye mbi kufijtë detarë në Mesdheun Lindor ka theksuar bashkëpunimin në rritje midis industrisë turke të mbrojtjes dhe prodhuesve të mbrojtjes me bazë në BE, duke shqetësuar kështu Athinën.
Greqia u përpoq të përfshinte një dispozitë mbi një embargo të mundshme të armëve në konkluzionet e takimit të Këshillit Europian më 18 tetor, por u bllokua, thonë burime në në Bruksel, nga një sërë vendesh, përfshirë Gjermaninë, Italinë, Spanjën dhe Hungarinë.
Ditë më vonë, ministri i jashtëm grek Nikos Dendias e hapi këtë çështje me Gjermaninë, Italinë dhe Spanjën, por pa sukses.
Athina ka arsye të mira për t’u shqetësuar.
Greqia ka katër nëndetëse Type 214 që besohet se i japin marinës së vendit një avantazh taktik ndaj Turqisë në Mesdheun Lindor, ku Athina dhe Ankaraja janë në mosmarrëveshje mbi kufijtë detarë dhe të drejtat për të kërkuar naftë dhe gaz. Por Ankaraja ka gjashtë Type 214 që po bashkëprodhohen nga ndërtuesi gjerman i anijeve Hoëaldtswerke-Deutsche Ëerft, një filial i ThyssenKrupp Marine Systems, dhe kantieri detar Golcuk i Turqisë. Një është nisur në fund të vitit të kaluar dhe pesë të tjera do të pasojnë në intervale të rregullta deri në vitin 2026.
Ndërsa presidenti Rexhep Tajip Erdogan është përpjekur të ketë një industri mbrojtjeje të pavarur, thelbësore për rritjen e sektorit ka qenë praktika e hyrjes në bashkëpunim me kompani të mbrojtjes europiane dhe amerikane, duke i dhënë përparësi transferimit të njohurive teknike teknologjike Turqisë.
Dhe kjo mund të shërbejë ende për të frenuar Turqinë, thonë ekspertët.
“Turqia operon me armët e veta dhe armë të prodhuara me njohuri të huaja (të anëtarëve të NATO-s), të siguruara me prodhim të licencuar, ndërmarrje të përbashkëta dhe blerje të drejtpërdrejta”, tha Martin Broek, një ekspert holandez mbi tregtinë e armëve.
“Ajo po përdor pozicionin e saj gjeo-strategjik dhe pozicionin e saj thelbësor si roje në kufijtë e BE-së për të vepruar me këmbëngulje të madhe. Armët janë një mjet për të vepruar, por mjeti nuk është plotësisht turk. Transferimi i përbërësve, njohurive industriale ushtarake dhe armëve mund të pengohet, kufizohet ose përfundojë për t’i bërë presion Turqisë për një politikë të jashtme turke më pak agresive.”
Mosmarrëveshje për pronësinë intelektuale
Sipas Broek, nën sekretariati i Turqisë për Industritë e Mbrojtjes, SSM, “ka qenë i rëndësishëm gjatë gjithë trajektores së zgjerimit të industrisë turke të mbrojtjes me bashkëpunime të llojeve të ndryshme”.
Si shembuj të këtij bashkëpunimi, Broek përmendi prodhuesin e automjeteve të blinduara FNSS Defense Systems, një ndërmarrje të përbashkët midis Nurol Holding të Turqisë dhe firmës britanike të mbrojtjes BAE Systems, duke mbajtur përkatësisht 51 për qind dhe 49 për qind të aksioneve, dhe prodhuesit të sistemeve të mbrojtjes ajrore AYESAŞ, një ndërmarrje e përbashkët midis ndërmarrjeve turke Zorlu Group dhe Vestel Defense dhe L-3 Communications me bazë në SHBA, të riemëruar vitin e kaluar si L3Harris Technologies pas bashkimit me Harris Corporation.
Mbikëqyrja e SSM u zhvendos në zyrën e presidentit në fund të vitit 2017 pasi Turqia kaloi në një sistem qeverisje presidencial. Ajo u quajt Presidenca e Industrive të Mbrojtjes, SSB.
Roli i SSB është të ndihmojë kompanitë turke me programe kërkimi dhe zhvillimi dhe t’i ndjekë ato përmes ndërmarrjeve të përbashkëta me kompanitë perëndimore.
Përveç prodhimit të vetë Turqisë, kompanitë turke gjithashtu janë shfaqur si furnizues të rëndësishëm komponentësh për projekte të rëndësishme perëndimore, veçanërisht avioni luftarak F-35 i prodhuar nga SHBA-ja. Blerja e Turqisë në vitin 2017 e një sistemi raketash ajrore ruse S400 pa që Ankaraja të përjashtohej nga programi F-35 në fund të vitit 2019, por kompanitë turke u mbajtën të furnizuara me pjesë të paktën deri në vitin 2022.
Projekti kryesor i transferimit të teknologjisë i dekadës së kaluar është TCG Anadolu, i pari nga dy transportuesit e avionëve të lehtë të planifikuar të ndërtuar nga SEDEF turk dhe ndërtuesi i anijeve shtetërore spanjolle Navantia. Të gjitha armët dhe sistemet e menaxhimit të luftimit të integruara në dokun e uljes së helikopterit do të prodhohen nga firmat turke.
Projekte të tjera janë në proces, si aeroplani luftarak i gjeneratës së pestë TF-X dhe tanku luftarak ALTAY. Helikopteri luftarak ATAK, prodhuar nga Turkish Aerospace Industries-TAI, është rezultat i teknologjisë së prodhimit të fituar nga Turqia përmes një ndërmarrje të përbashkët afatgjatë me gjigantin e mbrojtjes të shtetit italian Leonardo.
Megjithatë, të tre përballen me sfida për shkak të mosmarrëveshjeve mbi transferimin e njohurive teknike dhe pronësisë intelektuale nga industritë e mbrojtjes perëndimore. Në fillim të vitit 2019, Financial Times raportoi se Rolls-Royce e kishte “braktisur të gjithë” projektin TF-X për shkak të një mosmarrëveshjeje mbi ndarjen e pronësisë intelektuale.
Një mosmarrëveshje e ngjashme ka ndjekur prodhimin e 250 tankeve ALTAY, me kompanitë gjermane MTU dhe RENK – për shkak të sigurimit të motorëve dhe transmisioneve për grupet e para – të shqetësuar për transferimin e teknologjisë në një projekt të udhëhequr nga një ndërmarrje e përbashkët Turqi-Katar. MTU është në pronësi të Rolls-Royce Holdings.
Vonesat kanë bllokuar gjithashtu një porosi prej 1.5 miliard dollarësh të helikopterit ATAK nga Pakistani. Turqia kërkon një licencë ri-eksporti për motorët e helikopterëve të prodhuar nga Light Helicopter Turbine Engine Company, LHTEC, një ndërmarrje e përbashkët midis Rolls-Royce dhe US Honeywell.
Sim Tack, një analist ushtarak me Stratfor, tha se eksportet do të ishin kyçe për qëndrueshmërinë e industrisë së mbrojtjes të Turqisë.
“Ndërsa Turqia po rritet përsa i takon rolit të saj rajonal, atyre u duhet një nivel pavarësie në zinxhirin e tyre logjistik”, tha Tack për BIRN. “Në të kaluarën, ata kanë qenë shumë të varur nga importet e SHBA-së dhe të tjera perëndimore. Ndërsa ata distancohen në politikën e jashtme, ata do të duhet të diversifikojnë dhe të ndërtojnë pavarësinë e prodhimit më vete.”
Ndërsa eksportet ofrojnë “ndikim të drejtpërdrejtë politik”, tha ai, “kjo ka të bëjë gjithashtu me sigurimin e qëndrueshmërisë afatgjatë të prodhimit për përdorim të brendshëm. Sa më shumë që eksportoni, aq më e qëndrueshme bëhet kostoja e prodhimit.”
Sipas shifrave të SSB, shitjet e industrisë në vitin 2017 arritën në 6.69 miliardë dollarë, nga 1.86 miliardë që ishin në vitin 2006.
Eksportet në vitin 2018 arritën në 2.03 miliardë dollarë.
Megjithatë, rritja i nënshtrohet një sërë faktorësh, jo më pak krizës së monedhës në Turqi dhe rezultat i zgjedhjeve presidenciale të SHBA-së, me një administratë Biden që ka të ngjarë të jetë më pak e gjindshme për ambiciet ushtarake dhe të politikës së jashtme të Turqisë.
Diplomacia e dronëve
Sistemi i dronëve të armatosur Bayraktar-TB2 i Turqisë është përmendur si një shembull i suksesit të eksportit turk, ndërsa rrit kapacitetin e vetë Turqisë në konfliktet rajonale. Por thelbësor për zhvillimin e tij ishte një raft bombe i zhvilluar fillimisht në Brajton, Mbretëri e Bashkuar, sipas një raporti të vitit 2019 në The Guardian.
Ceri Gibbons, një studiues me grupin Brajton Kundër Tregtisë së Armëve dhe i cili fillimisht mblodhi prova në këtë rast, i tha BIRN se “Kompanitë perëndimore kanë nxitur zgjerimin militarist të Turqisë në rajon duke siguruar teknologjinë kritike të dronëve vrasës. Ndërsa ndjeshmëritë e brendshme politike kërkojnë që qeveria turke ta errësojë këtë bashkëpunim, ajo ende kërkon një marrëdhënie të ngushtë me kompanitë perëndimore në mënyrë që të fitojë qasje në teknologjitë më të fundit”.
Më i lirë se sistemet amerikane, kineze dhe izraelite, TB2 tashmë është eksportuar në Katar dhe Ukrainë. Turqia e ka vendosur atë në Sirinë veriore dhe ka dorëzuar një sasi të panjohur në Libi në shkelje të embargos së Kombeve të Bashkuara. Në qershor të këtij viti, Azerbajxhani njoftoi se kishte marrë sisteme TB2 të cilat u vendosën më vonë në luftimet që shpërthyen me Armeninë në shtator, rreth Nago-Karabakut të shkëputur.
Në fillim të tetorit, presidenti i Serbisë, Aleksandër Vuçiç, tha se Serbia ishte gjithashtu e interesuar në blerjen e dronëve.
Yannick Queau, drejtor i Grupit të Pavarur të Hulumtimit për Paqen dhe Sigurinë, GRIP, tha se vendet e Ballkanit do të ishin një përparësi për Turqinë kur bëhet fjalë për eksportet.
“Turqia ka kërkuar tregje me kosto të ulët dhe të mesme ku mund të presësh që produkti turk të bëhet pjesë e konkurrencës”, tha Queau për BIRN. “Blerësit në Afrikë, Azinë Lindore ose Ballkan po kërkojnë produkte mbrojtëse të besueshme, por nuk kanë kërkesa të mëdha për prokurim. Kështu që ka më shumë të ngjarë të jenë në shënjestër të Turqisë.”
Queau tha se kishte një lidhje midis reduktimit të varësisë nga importet ushtarake dhe pohimit në rritje të politikës së jashtme të Turqisë.
“Aftësia për të menaxhuar operacionet do të ishte më sfiduese pa aftësinë për të prodhuar”, tha ai. “Por në axhendën afatgjatë politike është më e komplikuar dhe bëhet në lidhje me menaxhimin e marrëdhënieve me SHBA-në dhe NATO-n.”
