Nga Afrim Imaj 

“Jam Jani Lufi, flas nga Krasnodari”. Më në fund, nga krahu tjetër i telefonit dëgjohet zëri i njeriut që kemi kërkuar prej ditësh. I gatshëm për të rrëfyer, ushtaraku shqiptar që ka ngrysur jetën në Rusinë e largët, fillon të flasë me një shqipe të qartë, duke e ndërprerë hera-herës me ca “da, da” të shkëputura.

“E keni fjalën për konfliktin e brendshëm Rusi-Ukrahinë?”, thotë në përgjigje të interesimit tonë për gjykimin e tij rreth luftës më të fundit që ka urdhëruar Vladimir Putini. Për vetë statusin e oficerit madhor dhe karrierën që ka bërë në ushtrinë ruse, gjenerali shqiptaro-sovjetik ndihet disi ngushtë të flasë hapur e të vërë pikat mbi “i” për një konflikt të tillë të armatosur. Megjithatë, me aq sa shpjegon, të lë të kuptosh se dy popujt, dikur vëllezër, ai rus e ukrainas, po përjetojnë dramën më të madhe që nga Lufta e Dytë Botërore. Përvoja dhe të dhënat që disponon nga miqësitë e vjetra me qarqet ushtarake e kanë bindur se konflikti, siç shprehet, do të përfundojë shumë, shpejt, në fund të marsit apo në fillim të prillit.

Në rrëfimin e mëtejshëm, njeriu që përgjigjet në shqip nga Krasnodari i largët thotë se jeta i ka rezervuar një fat të çuditshëm, por është krenar që ka ditur të ruajë ekuilibrin e të mbetet ballëlart përpara të njohurve dhe atyre, me të cilët e lidhi profesioni dhe detyra e përbashkët. Gjithsesi, për të jo çdo gjë ka rrjedhur kreshendo. Gjysmëshekulli larg familjarëve, shokëve, miqve, larg njerëzve, me të cilët u rrit e u shkollua, ka qenë sfilitëse e dramatike njëherazi. Ca më tepër, shton Jani Lufi, mënyra si është përfolur në Shqipëri qëndrimi në Moskë pas divorcit të viteve ‘60, më ka brengosur tej mase e më ka mplakur para kohe. Shpërfillës ndaj akuzave në adresë të tij, mundohet t’i kujtojë duke qeshur, së paku aq sa ka marrë vesh nga versionet e ngritura nga Sigurimi i shtetit. “Kanë thënë se më ka errur sytë vajza e bukur e një gjenerali nga Moska, kur jam martuar pas dhjetë vitesh nga prishja e marrëdhënieve midis dy vendeve. Më kanë quajtur agjent të KGB-së kur vazhdoja të mbaja teserën e anëtarit të Partisë Komuniste të Shqipërisë”. “Kanë thënë se jam rekrutuar nga zbulimet e huaja gjatë luftës, kur isha partizan e ndiqja këmba-këmbës okupatorin në vendin tim”.. E vërteta është se Tirana e atyre viteve ka konsumuar një fluks akuzash për studentin e “Frunze”-së që nuk u riatdhesua pas prishjes me BS. Në rrëfimin për “Panorama”, Jani Lufi, njëherazi me opinionin për luftën në Ukrainë, sjell një retrospektivë nga jeta e tij, duke filluar nga vitet e fëmijërisë në Sofratikën e Gjirokastrës, ato të betejave partizane në radhët e batalionit “Thanas Ziko”, ditët skënderbegase, ato të studimeve në akademinë ushtarake, periudhën kur shërbeu si oficer në Tiranë, atë të studimeve në “Frunze” në ish-BS e deri te çastet e gradimit me yjet e gjeneralit…

Përshëndetje, zoti gjeneral. Me sa kemi mësuar këto ditë, keni pasur 91-vjetorin e lindjes. Me këtë rast ju urojmë jetë të gjatë e të lumtur…

Faleminderit për urimin. Veç diçka për të qenë të saktë: Nuk jam 91, por 92 vjeç. Fakti që më uroni nga Tirana, më emocionon tej mase. Se vërtet jam gjeneral rus, por sakaq jam shqiptar, shqiptar 24 karat. E kur e dëgjon në gjuhën e nënës përshëndetjen për ditëlindjen, është një gjë hyjnore. Pastaj jeta ime ndahet në dy pjesë gati të barabarta, gjysma në Shqipëri dhe gjysma tjetër në Rusi. Nuk ke çfarë t’i bësh, kështu më ka qëlluar.

Si ushtarak veteran dhe me përvojë të gjatë në ushtrinë ruse, si e vlerësoni luftën e fundit, ose më mirë agresionin e urdhëruar nga Putini ndaj Ukrainës?

Unë kam gati tri dekada që jam në rezervë, gjeneral në pension dhe në njëfarë mënyre nuk kam kontakte me atë çka ndodh zyrtarisht me ushtrinë ruse. Pavarësisht lidhjeve e miqësive të vjetra, aktualisht nuk zotëroj ndonjë informacion të dorës së parë, siç ndodhte kur isha nën armë. Situatën e ndjek rregullisht e me interes të jashtëzakonshëm. Ca më tepër këtu ku jetoj, në Krasnodar, teatrin e luftimeve e kam shumë pranë. Edhe po të dua ta harroj për një çast jehonën e luftës, nuk më lë gjëmimi i predhave dhe i raketave që dëgjohet deri këtu…

Besoj se në përvojën tuaj të gjatë si ushtarak madhor në Rusi, nuk e keni përjetuar tjetër herë një luftë të tillë…

E kam përjetuar, por kjo çfarë po ndodh aktualisht në Ukrainë, është një konflikt i një lloji të veçantë…

Që do të thotë…

Që do të thotë, se përtej luftës klasike, është një konflikt i brendshëm…

Sidoqoftë, gjithë ky agresion, gjithë kjo përballje me të gjithë arsenalin e armëve, i kapërcen kufijtë e një konflikti të brendshëm…

Konflikt i brendshëm që ka arritur deri në përballje ushtarake. Kjo duket haptas. E mira do të ishte mos të arrinte deri këtu, por ja që kështu rrodhën situatat.

Çfarë keni parasysh kur thoni se kështu rrodhën situatat?

Kam parasysh konfliktin e kahershëm midis autoriteteve të Moskës dhe Kievit. Përplasjen që ka filluar qysh me shpërbërjen e ish-Bashkimit Sovjetik. Problemet dolën në evidencë qysh atëherë dhe me kalimin e kohës u bënë edhe më të koklavitura…

Megjithatë, bota e vlerëson të pamotivuar një agresion të tillë të një ushtrie të madhe si ajo e Rusisë ndaj popullsisë së pambrojtur të Ukrainës…

Këtu jemi në rrafshin e interpretimit, por çështja duhet parë në kompleks. A duhej t’ua kishim rezervuar dy popujve tanë këtë që po ndodh? Patjetër, por problemet e brendshme u trashën e u trashën dhe arritëm këtu ku jemi. Arritëm tek armët. E gjëmimi i tyre dihet se çfarë sjell…

Katastrofë, atë që përjeton Ukraina aktualisht…

Patjetër, po kanë qenë të gjitha mundësitë, që dhe Ukraina mund të bënte më shumë për t’i paraprirë kësaj së keqeje…

Çfarë mund të bënte ndryshe Ukraina?

Mund të bënte më shumë kundër grupeve seperatiste antiruse. Ka pasur prej kohësh një zhurmë të madhe në Rusi për këto grupe. Se në këtë aspekt nuk është fjala vetëm për të drejtat e njeriut…

Për të drejtat e pakicës ruse në Ukrainë…

Në Ukrainë rusët nuk janë pakicë, siç flasin rëndom mediat këto ditë. Me sa di unë, diku te gjysma e popullsisë ukrainase janë rus. Pastaj mos harrojmë se rusët e ukrainasit kanë jetuar si vëllezër të të njëjtit gjak…

Gjeneral, ju e njihni mirë logjikën e luftës, sikundër dhe pasojat e dhimbshme të saj. Pse duhej martirizuar një popull i tërë kur shumë mirë çështjet mund të zgjidhshin politikisht. Lufta në Ukrainë nga dita në ditë shënon kosto të tmerrshme dhe ngjan me një katastrofe të padëgjuar që nga Lufta e Dytë Botërore…

Është luftë, është përballje ushtarake, është konflikt i armatosur dhe pa dyshim që do të ketë dhe kostot e veta…

Kosto me jetë njerëzish të pafajshëm, me fëmijë e pleq që vriten e gjymtohen pa asnjë shkak vetëm pse janë brenda shtëpisë së tyre…

Kam përshtypjen se në këtë aspekt ka ekzagjerime. Ka patjetër dhe aksidente që nuk mund të evitohen në një teatër të madh luftimesh. Po nuk janë ato që shtjellon media. Ky është dimensioni më i dhimbshëm i një konflikti ushtarak. Kur të mbyllet konflikti e do të ulen gjakrat do të gjykohet zyrtarisht dhe ky aspekt…

Kosto të tmerrshme ka sakaq dhe përballja në front…

Besoj se u referohesha të dhënave që konsumojnë palët në konflikt. Ato për mua nuk janë të besueshme. Secila bën politikën e vet me shifrat e të vrarëve dhe arsenaleve të shkatërruara. Deri tani nuk kemi ndonjë burim të pavarur që të na konfirmojë të vërtetën. Nga përvoja dhe të dhënat që kam unë, shifrat e kumtuara janë disa herë më pak.

Keni të dhëna nga burimet ushtarake ruse?

Unë, siç të thashë, kam gati tri dekada që jam shkëputur nga ushtria. Kështu që nuk kam asnjë informacion zyrtar. Megjithatë, fal eksperiencës prej 40 vitesh si ushtarak madhor, shto këtu dhe miqësitë e vjetra me qarqet ushtarake, më mundësojnë një gjykim objektiv rreth asaj që ndodh në teatrin e luftës.

Nisur nga ky status i veçantë, si e gjykoni fundin e këtij konflikti?

Gjykoj se lufta po shkon drejt fundit. Fundi i marsit, qameti fillimi i prillit, armët do shkojnë në vendstrehime. Pjesa më kritike e konfliktit tashmë ka kaluar, pavarësisht ndonjë incidenti që do vijojë dhe më tej…

Çfarë keni parasysh kur thoni se lufta po shkon drejt fundit, ndërkohë që dita-ditës nga Ukraina vijnë lajme të tmerrshme?

Kam parasysh shumë gjëra të nxitura nga instinkti i profesionit, por jo vetëm. Kam parasysh ndërkaq ecurinë e negociatave politike e ushtarake.

Ato akoma janë larg produktit final?

Unë e shoh diçka më ndryshe. Kanë njëfarë ecurie të matur që premton. Shkurt konflikti është në aktin e fundit të tij…

Megjithatë, qysh me fillimin e luftimeve, njerëzit kanë qenë të frikësuar nga një shpërthim i mundshëm i Çernobilit. A mendoni se ka kaluar ky rrezik?

Stacioni dhe impiantet e Çernobilit janë katërçipërisht të sigurta. Janë disa sisteme sigurie që e garantojnë. Rreziku, pra, është O. Qysh nga shpërthimi i viteve ’80, Çernobili është vënë në masa të rrepta ruajtje e sigurie. Këtë e them me kompetencë, sepse e njoh mirë…

Tani, diçka për historikun tuaj. Si arriti një shqiptar të gradohej gjeneral i ushtrisë ruse?

Unë pata fatin të bëja akademinë në Moskë. Po pata dhe fatkeqësinë që t’i përfundoja studimet në momentin e divorcit të Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik. Krejt për arsye subjektive mbeta në Rusi, kur të gjithë shokët e mi u kthyen në Tiranë. Vazhdova studimet dhe karrierën në Moskë. Dhe jeta më kaloi jo keq..

Çfarë kujtoni nga Shqipëria, sidomos nga vendlindja?

E kam thënë gjithnjë me krenari se jam shqiptar, djalë i dy prindërve fatkeq nga Jugu i Shqipërisë. Kam lindur në fshatin Sofratikë të rrethit të Gjirokastrës. Sofratika është një fshat i bukur, i rrethuar me male dhe gryka të ngushta që përfundojnë te lumenjtë e vrullshëm poshtë gjunjëve të tij. Aty jam bërë tetë vjeç, pastaj kam ikur dhe nuk jam kthyer më kurrë…

Keni qenë edhe partizan gjatë Luftës Nacionalçlirimtare…

Kam qenë partizan që 14 vjeç në batalionin “Thanas Ziko”. Ka qenë ajo një periudhë sa e vështirë, aq dhe e bukur. Edhe tani që jam 92 vjeç i mbaj mend të gjithë shokët e shoqet e batalionit. Ajo kohë e zjarrtë prodhoi trima e njerëz besnikë të vendosur për idealin dhe atdheun e tyre…

Pas luftës kryet studimet në akademinë ushtarake në Tiranë…

Fill pas luftës u regjistrova dhe nisa studimet në shkollën ushtarake “Skënderbej”. Ka qenë një shkollë e shkëlqyer. Për ne që vinim nga lufta, ajo u bë si shtëpi e dytë. Dhe mbeti e lavdishme tërë jetën si shkollë që përgatiti breza e breza të tërë oficerësh. Nga shkolla “Skënderbej” pastaj shkova në akademinë ushtarake ku mbarova me rezultate të shkëlqyera. Bukur më shkoi dhe karriera pas diplomimit. Përzgjedhja për të kryer akademinë në Bashkimin Sovjetik ishte një tjetër privilegj që m’u dha në atë kohë. Dhe kështu vazhdova një karrierë të suksesshme deri te garda e gjeneralit.

Letra e oficerit shqiptar në ’61: Nuk kthehem, do rri në Rusi

Një histori e çuditshme dhe e mistershme njëherazi ka ndodhur me Jani Lufin, oficerin që kundërshtoi urdhrin për t’u kthyer në Shqipëri, në verën e vitit 1961. Mosriatdhesimi i akademistit të “Frunze”-s u llogarit nga Tirana zyrtare pjesë e kostos së divorcit me ish- Bashkimin Sovjetik.

Ngjarja e pazakontë kishte ndodhur pas përplasjes së Enverit në mbledhjen e famshme të 81 partive. Zemërimi i kishte lënë vendin goditjes tronditëse. Kokëfortësia shkoi deri te sfida e ndarjes me shpejtësi marramendëse.

NGJARJA

Urdhrat e nënshkruar nga Enver Hoxha ishin të formës së prerë: Të ndërpriten marrëdhëniet politike, ushtarake, ekonomike me Moskën! Të kthehen të gjithë studentët nga BS! Përgjigjja ishte e menjëhershme dhe pa mëdyshje. E papritura ndodhi vetëm me studentin e “Frunze”-s, që guxoi të sfidojë urdhrin e Tiranës.

Jani Lufi qëndroi në Moskë dhe nuk i ndërpreu studimet. Një tërbim i furishëm do të vërsulej ndaj tij. Zyrtarët do të plotësonin raportet speciale “Jani Lufi u rekrutua nga KGB-ja”, “E rrëmbeu dashuria e vajzës së gjeneralit”, “E komprometuan me rubla dhe vodka”.

Një mori versionesh për tradhti e veprimtari agjenturore u anatemuan për të, aq sa emri i Jani Lufit mori përmasat e një legjende të mistershme. Ndodhte kështu kur ai, ish-partizani i “Thanas Zikos”, komunisti nga Sofratika, oficeri madhor i akademisë “Skënderbej”, vazhdonte jetën larg familjes dhe shokëve të afërt, pa e ditur se ç’flitej për të.

Shumë vite më vonë, “bukëshkali” i regjimit të Tiranës, që vazhdoi karrierën ushtarake në ish-Bashkimin Sovjetik për dekada me radhë, përpiqet të sqarojë në një libër autobiografik rrethanat në të cilat është detyruar të qëndrojë në ish-Bashkimin Sovjetik, kur të tjerët u kthyen pa hezitim.

Për të, akti i komentuar gjatë në vite, nuk ka qenë as sfidë e as tradhti. “Kur është komunikuar urdhri nga autoritetet shqiptare për t’u kthyer, pohon aty Lufi, unë ndodhesha shumë larg Moskës, duke u kuruar në një spital rajonal”.

Pak a shumë kështu janë shprehur së fundi edhe disa nga ish-shokët e tij të “Frunze”-s, në kujtimet për ngjarjen e pazakontë. Përkundër këtij varianti, në arkivat shqiptare ku është ruajtur me fanatizëm praktika e “tradhtisë së ushtarakut Jani Lufi”, ndodhet një dokument që ndriçon, pak a shumë, një tjetër rrjedhë të ngjarjes.

Në një letër me shkrim dore, që mban datën 3 gusht 1961, akademisti i “Frunze”-s njofton Ambasadën Shqiptare në Moskë se refuzon kategorikisht të kthehet në Shqipëri, sepse nuk pajtohet me politikën antimarksiste, antisovjetike, jointernacionaliste që ndjek KQ e Partisë së Punës së Shqipërisë.

Nuk dihen arsyet pse Lufi s’e ka përmendur kurrë një fakt të tillë. Ndoshta edhe mund ta ketë harruar. Sakaq, për zyrtarët e Tiranës, pohimi me shkrim i datës 3 gusht 1961 me firmën e tij, është rezervuar në cilësinë e provës kryesore që ka vulosur tradhtinë e padiskutueshme.

Akoma më qartë e konfirmon këtë një tjetër dokument i dosjes “Lufi”, i cili përmban rezultatet negative të negociatave të personelit të Ambasadës Shqiptare me autoritetet sovjetike në fillimgushtin e vitit 1961.

“Panorama” zbardh të plotë tekstin e letrës me njoftimin e studentit të “Frunze”-s për të qëndruar në BS dhe relacionin shterues të diplomatëve shqiptarë për rrethanat në të cilat Lufi e kundërshtoi urdhrin për t’u riatdhesuar…

LETRA E AMBASADORIT

Lënda: Mbi tradhtinë e ish-anëtarit të Partisë, Jani Lufi Komitetit Qendror të Partisë

(Drejtorisë së Jashtme)

Në datën 3 gusht, së bashku me gjashtë shokët e tjerë që vazhdonin studimet në Akademinë “Frunze”, duhej të nisej për në Tiranë dhe Jani Lufi, por, siç dihet, i përmenduri nuk u nis dhe u hodh në tradhti.

Për të sqaruar çështjen me organet zyrtare u ngarkua shoku Dilaver Poçi, i cili mori takim me zëvendëskomandantin e Akademisë në fjalë dhe më vonë me zëvendësministrin e Mbrojtjes, gjeneral Gusievin.

Nga takimet që pati, si dhe nga bisedimet e zhvilluara, rezultoi se ata, me qëllim, nuk e treguan të vërtetën, por mundoheshin me fjalë “të mira” të na vinin në pasivitet. Gjeneral Gusievi, në takimin e fundit me Dilaverin, tha se Jani Lufi ka shkuar me pushime në Detin e Zi pa pyetur komandën e shkollës, e konsideroi këtë si mungesë disipline të Janit dhe të tjera pallavra.

Në datën 10 gusht, shoku Nesti mori një letër nga Jani Lufi. Në këtë letër ai shkruan se ka vendosur të qëndrojë në Bashkimin Sovjetik, mbasi nuk është dakord me vijën “antimarksiste’, “antisovjetike” dhe “jointernacionale”, që, sipas tij, ndjek Partia jonë.

Letra mbante datën 3 gusht 1961. Jani Lufi ishte Kapiten i Parë dhe mbaroi vitin e dytë të studimeve. Është minoritar grek. Na rezulton se nuk ka prindër ose familjen e vet. Shtojmë se organizata e Partisë nuk kishte mundur të krijonte ndonjë dyshim mbi qëndrimin e tij politik.

Për Komitetin e Partisë

Sekretari Petro Godeshi

INTERVISTA/ “Si u bëra gjeneral në BS unë partizani shqiptar”

“Mirëmbrëma vëllezër! Jam Jani Lufi, flas nga Krasnodari”. Më në fund, nga krahu tjetër i telefonit dëgjohet zëri i njeriut që kemi kërkuar prej ditësh. I gatshëm për të rrëfyer historinë e tij, ushtaraku shqiptar që ka ngrysur jetën në Rusinë e largët, fillon të flasë me një shqipe të qartë, duke e ndërprerë hera-herës me ca “da, da” të shkëputura.

Jani Lufi, si rrallëkush tjetër, ka një jetëshkrim të veçantë, të cilin ka dëshirë ta ndajë në dy momente që shkrihen natyrshëm te njëritjetri. Nëse e ka përballur me rrethana specifike faktori kohë dhe ai gjeografik, kjo, për karakterin dhe vlerat e qenësishme të trashëguara nga vendlindja, ka qenë e papërfillshme.

“Unë isha Jani Lufi, partizani 14-vjeçar i batalionit ‘Thanas Ziko’. Po unë, gjenerali i Ushtrisë Sovjetike”. Në rrëfimin e mëtejshëm, njeriu që përgjigjet në shqip nga Krasnodari i largët, thotë se jeta i ka rezervuar një fat të çuditshëm, por është krenar që ka ditur të ruajë ekuilibrin e të mbetet ballëlart përpara të njohurve dhe atyre, me të cilët e lidhi profesioni dhe detyra e përbashkët.

Gjithsesi, për të jo çdo gjë ka rrjedhur kreshendo. Gjysmëshekulli larg familjarëve, shokëve, miqve, larg njerëzve me të cilët u rrit dhe u shkollua, ka qenë sfilitëse e dramatike njëherazi. Ca më tepër, shton Jani Lufi, mënyra si është përfolur në Shqipëri qëndrimi në Moskë pas divorcit të viteve ’60, më ka brengosur tej mase e më ka plakur para kohe.

Shpërfillës ndaj akuzave në adresë të tij, mundohet t’i kujtojë duke qeshur, së paku aq sa ka marrë vesh nga versionet e ngritura nga Sigurimi i Shtetit. “Kanë thënë se më ka errur sytë vajza e bukur e një gjenerali nga Moska, kur jam martuar pas dhjetë vitesh nga prishja e marrëdhënieve midis dy vendeve. Më kanë quajtur agjent të KGB-së, kur vazhdoja të mbaja teserën e anëtarit të Partisë Komuniste të Shqipërisë. Kanë thënë se jam rekrutuar nga zbulimet e huaja gjatë luftës, kur isha partizan e ndiqja këmba-këmbës okupatorin në vendin tim”.

Më shumë se për kundërargument, Jani Lufi mundohet të zbardhë rrethanat në të cilat bëri zgjedhjet përkatëse, i bindur se për këtë i detyrohet opinionit dhe, sidomos, shokëve me të cilët ka ndarë dikur gëzimet e detyrave të përbashkëta.

E vërteta është se Tirana e atyre viteve ka konsumuar një fluks akuzash për studentin e “Frunze”-s, që nuk u riatdhesua pas prishjes me BS-në. Po çfarë ka ndodhur realisht me të? Në rrëfimin për “Panoramën” Jani Lufi sjell një retrospektivë nga jeta e tij, duke filluar nga vitet e fëmijërisë në Sofratikën e Gjirokastrës, ato të betejave partizane në radhët e batalionit “Thanas Ziko”, ditët skënderbegase, ato të studimeve në Akademinë Ushtarake, periudhën kur shërbeu si oficer në Tiranë, atë të studimeve në “Frunze” në ish-BS e deri te çastet e gradimit me yjet e gjeneralit…

Zoti gjeneral, fillimisht diçka nga momentet kryesore të jetës suaj…

Së pari, desha të them se jam shqiptar, djalë i dy prindërve fatkeq nga Jugu i Shqipërisë. Kam lindur në fshatin Sofratikë të rrethit të Gjirokastrës. Sofratika është një fshat i bukur, i rrethuar me male dhe gryka të ngushta që përfundojnë te lumenjtë e vrullshëm poshtë gjunjëve të tij. Aty jam bërë tetë vjeç, pastaj kam ikur dhe nuk jam kthyer më kurrë…

Çfarë ruani në kujtesën tuaj nga shtëpia ku keni lindur?

Shtëpia jonë ka qenë në krye të fshatit. Një miku im që jeton në Greqi, Vangjel Nasto, dhe një mbesa jonë në Libohovë, Sofija, më kanë shkruar së fundi se rrënojat e saj dallohen qartazi edhe sot, ndërkohë që qoshet e mureve nuk janë rrafshuar tërësisht.

Mbani mend ngjarje të asaj periudhe nga jeta në Sofratikë?

Më kujtohet kurbeti, drama që përjetonin fshatarët tanë në atë kohë. Veçanërisht mbaj mend këngët e pikëllimit të grave për burrat që merrnin rrugën e kurbetit për një jetesë më të mirë. Çdo shtëpi përshkruhej nga dhimbjet e tij.

Djemtë e porsamartuar ndaheshin me gratë e bukura dhe fëmijët e vegjël dhe kërkonin fatin matanë maleve, shumë larg, në Amerikë, Australi, Zelandën e Re, Francë etj. Mjaft syresh u qëllonte që nuk ktheheshin më. Ndërkaq nënat dhe nuset e tyre e ngrysnin jetën në këtë pritje të gjatë, që shumë herë vazhdonte sa vetë jeta e tyre.

Diçka për familjen…

Ta filloj nga nëna, fisi i së cilës me rrënjë e me degë ishte shqiptar. Ajo ishte nga Qeparoi i Himarës. Gjyshi ishte pronar i një numri të madh delesh e dhish, që në dimër i mbante aty e në verë i sillte mbi bregoret e Libohovës. Ishte rituali i këtij shtegtimi shkaku i miqësisë së tij me familjen e babait, nga ku lindi miqësia e prindërve të mi.

Kështu, në verën e vitit ’30, Kiço Lufi lidhi kurorë me nënën time, Teodora Kopali. Nga kjo martesë, më 15 maj të vitit 1931, linda unë, djali i vetëm i tyre. I kam dashur shumë prindërit e mi. Ishte fati i keq i tyre që ikën të rinj nga kjo jetë…

Në fshatin tuaj, në Sofratikë, flisnin greqisht, sa të vështirë e pati nëna integrimin në komunitetin e tij?

Nëna ime dinte vetëm shqip dhe kjo ia vështirësonte jashtë mase komunikimin me të tjerët. Ca më tepër që ajo mbeti e ve shumë e re, pasi babai vdiq në vitin 1938 dhe e përjetoi shumë rëndë vdekjen e tij.

Çfarë mbani mend nga periudha e shkollës në fshat?

Ka qenë pranvera e vitit ’39 kur nisa shkollën. Mbaj mend që për klasa ishin përshtatur mjediset e kishës së fshatit dhe nga 1 marsi e deri më 30 shtator, mësimet i bënim aty. Gjithsej ishin katër klasa. Në shkollë kishim vetëm një mësues. Tërë jetën e kam kujtuar me adhurim të veçantë profilin e tij. Spiro Xhai e quanin.

Ishte babaxhan dhe njeri i shkolluar. Në vitet e luftës u bë një nga kuadrot e njohur të Lëvizjes. Shkolla jonë do të vazhdonte vetëm një vit, pasi në dhjetor ajo do të mbyllej nga vetë situata që krijoi pushtimi i vendit nga Italia fashiste.

Si e përjetoi brezi juaj pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste…

Ka qenë 9 prilli, kur në fshatin tonë, Sofratikë, mbërriti pararoja e reparteve të divizionit ekspedicional të këmbësorisë italiane dhe poshtë në fushë u dislokuan repartet e gardistëve. Ushtarët italianë, qysh në kontaktin e parë, u sollën tmerrësisht keq me fshatarët. Brutaliteti dhe arroganca ishte e vetmja gjuhë e komunikimit të tyre me vendasit. Veçanërisht qëndrimet e tyre të paturpshme ndaj grave dhe vajzave ishin shumë revoltuese. Pati në ditët e para shumë përplasje me ta për provokimet e ndryshme që bënin.

I vetmi reagim ishte ruajtja e grave dhe vajzave nga ekspozimi përballë këtyre mysafirëve të paftuar. Harbutëria e tyre ishte e jashtëzakonshme dhe ndihej kudo. Si të paskrupullt që ishin, sulmin e parë e nisën me lejlekët e shumtë që kishim në fshat. Ata iu vërsulën si bisha dhe vranë pjesën më të madhe të tyre. Pjesa tjetër iku dhe qysh atëherë e derisa kam ikur unë nga fshati, lejlekët nuk u kthyen më. Megjithatë deri këtu qëndrimi i tyre, edhe pse i turpshëm, së paku nuk rrezikonte jetën e njerëzve. Situatë kërcënuese u krijua në Sofratikë gjatë mësymjes së ushtrisë italiane mbi territoret e Greqisë. Fshati ynë ishte në brezin kufitar që ndan Shqipërinë me Greqinë.

Për herë të parë sulmi nisi në mëngjesin e 28 tetorit. Pastaj e gjithë zona u bë një teatër luftimi. Më 9 mars, forcat greke e thyen mësymjen italiane. Në vazhdim filloi tërheqja e trupave dhe arsenaleve ushtarake. Gjatë tërheqjes, ushtria greke bëri një goditje të madhe me artileri ndaj një garnizoni italian që ishte vendosur në afërsi të Sofratikës. Aty u vranë shumë oficerë dhe ushtarë italianë. Të nesërmen ata i varrosën në një kodër përmbi fshat. Kështu, Sofratika u bë “monumenti” i Luftës së Dytë Botërore, i varrezave të italianëve…

Gjatë luftës italo-greke u shkri kufiri shtetëror me fqinjin e jugut…

Prishja e këtij kufiri i ndihmoi grekët për të kërkuar strehë e ndihmë në tokën tonë. Në vjeshtën dhe dimrin e vitit ’41- ’42, Greqia u përball me një tragjedi të vërtetë. Lufta shkatërrimtare e kishte lënë vendin pa rezerva ushqimore. Një uri e jashtëzakonshme pllakosi tërë vendin. 320 mijë njerëz vdiqën nga kriza e bukës.

Turma të uritura grekësh çdo ditë trokisnin në dyert e shtëpive tona dhe kërkonin një kafshatë bukë sa për të mbijetuar. E vërteta është se fshatarët tanë iu përgjigjën me shumë humanizëm dhe në një kohë kur edhe vetë ishin në një gjendje të mjeruar, ndanë me komshinjtë e tyre edhe kafshatën e fundit…