Shkruan: Edibe Selimi-Osmani
Kthim në të kaluarën, redaktore Rozafa Shpuza, recenzente Sabina Darova,shtypshkronja Royal Art-Shkup 2022, gjithësejt 22 tregime,( faq.3-62).
Një libër me vlera të larta në shërbim të folklorit shqiptar.
Tregimet janë të shkruara me një gjuhë të ëmbël, të thjeshtë , përshkruese, detajuese të lidhura. Dominon shprehja “Më kujtohet” është boshti i tregimeve të shkurtëra, të cilat na qasin me figura të mençura, të bukura e fisnike, shkruan recenzentja e librit.
Disa fjalë për autorin:
Osman Demiri, u lind më 1965, në Kumanovë, fëmijërinë e kaloi në vendlindje, diplomohet në Fakultetin Filologjik të Shkupit, ndërsa studimet e ciklit të dytë i kreu në Universitetin për Film dhe Arte Audiovizuele . Është ligjërurs i Fotografisë në Fakultetin e Artit në Universitetin e Tetovës dhe në Universitetin Nënë Tereza të Shkupit.
Autori në fjalë ka një bibliografi të bujshme, nuk arijmë t’i përfshijmë të gjitha shkrimet dhe aktivitetet, por do t’i cekim disa nga ato:
Demiri, punoi si bashkëpunëtor i gazetës Flaka, ishte redaktor i javores Jeta, korespodent i gazetës Rilindja etj. Punoi si gazetar në radion Filmi i Ri, projekt i UNHCR. Aktiviteti i tij vazhdoi me shumë vullnet si regjisor i serialeve dokumentare televizive, në disa filma të metrazhit të shkurtër, regjisor dhe drejtor i disa filmave si Portreti ,Rruga etj. Si entuziast, disa vite ishte kryetar i Shoqatës së Artistëve Figurativ të Maqedonisë DRAUDACUM. Ekspozitat personale të fotografit, qarkulluan në disa qytete të Maqedonisë, Kosovës dhe Shqipërisë ku zgjuan kureshtje. Ato u ekspozuan edhe jashtw, si në Milano, Bruksel, Vjenë, Stamboll, Sofje, Frankfurt, Nju Jork, Boston etj. Ate e vizituan artistë eminent të kësaj fushe. Nuk munguan kritikat e shumta të botuara në mediumet elektronike.
Osmani, ka ndjekur më shumë se 150 ekspozita kolektive si në Maqedoni ashtu edhe jashtë vendit.
Përveç botimeve të publikuara nëpër gazeta të ndryshe, ai na vjen kësaj radhe me një veprër letrare në prozë, ku janë përfshirë copëza tregmesh, kujtime të autorit për ndodhitë e së kaluarës, andaj e titulloi librin Kthim në të kaluarën.
Sipas autorit në fjalë , libri është reminishencë personale, por nuk do të thotë se lexuesi nuk e gjen veten në tregimet e tij autentike. Libri është nostalgji për të kaluarën, ku nëpërmjet tregimeve sjell copëza të jetës së tij, të trashëguara e më pas të përpunuara e të transformuara në art.
Të rrëfyerit dhe rrëfimet janë pothuajse baza e folklorit dhe e folkloristikës. Të rrëfyerit e shprehur në formë të folure, në formë mitesh, përrallash, baladash, eposesh, rrëfimesh jetësore (siç është rasti i librit në fjalë) vënë në kohë dhe në vende që lidhen me përvojën e rrëfimtarit dhe të audiencës dhe i vendosur në një botë të largët mitike ose fiksionale, qoftë në formë gojore, ose në të shkruar, përbën lëndën më të pasur dhe më të llojllojshme me zhanre të gjinisë së prozës gojore. Citat:(Rrëfimi personal si një lloj traditës gojore- definimi i rrëfimit personal, -Arbnora Dushi, IA Prishtinë, Punim studimor,2006 f.241).
Në rrëfimet e shënuara, jeton e fuqishme në mendjen e autorit tradita jonë në të kaluarën e cila për fat të keq në zonën e Kumanovës, fare pak është hulumtuar.
Autori me një stil të skalitur, me tipare të qarta që në fillim të tregimit:” Halla Sabile” , përdorën figura të ndryshme stilistike : …kushdo që të ndodhej pranë saj së paku një çerek ore, s’e shihte dot dritën e diellit…
Përveç asaj përshkruan karakteristikat e veshjes në të kaluarën, si dukej halla me veshjen e përditshme të asaj kohe. Na vjen me një dëshmi dhe ju ndihmon etnologëve për një studim të mirëfilltë ,si:… dimitë e zeza dymbëdhjetë metra të mbledhura në brez e të derdhura palë palë teposhtë trupit , deri te kërcejtë e këmbëve, i jepnin një pamje mbresëlënëse. Në vijim, autori tregon aftësitë e gruas si nënë e trembëdhjetë fëmijëve: Nuk pushon duke punuar. Çdo ditë punonte në fushë, edhe atë pak kohë të lirë që i tepronte, qepte oja e përgatiste çejzin e vajzave, për hallën puna ishte gjithçka. E rritur jetime majë malit, vuajtjet dhe mundimet e hallës, Osmani në mënyrë artistike, shkruan: Nuk e dini se sa kemi vuajtur ne, dhe sa e poshtër dhe e pamëshirshme ishte jeta, na thoshte shumë shpesh halla nëpër biseda.
Në këtë rast nëse në të kaluarën rrëfimtarja është parë si bartëse e traditave, autori i tregimeve tani konsiderohet artist aktiv që ka fuqi për ta transformuar jetën shoqërore.
Kurbeti në tregimet e Demirit.
Në përgjithësi tregimet e mërgimit shprehin dhembje masovike të natyrës së nostalgjisë së përgjithshme njerëzore.
Në shfaqjet e aspekteve të ndryshme të jetës së transportuar në art me tërë ndjejshmërinë e mallëngjimit të dhembjes e të fatit të rëndë, që i cakton rrugën mashkullit si përgjegjës për egzistencën e anëtarëve të familjes, paraqiten krijime të ndryshme popullore, një ndër ta është edhe një ndodhi e autorit me mërgimtarin.
Citojmë: – Po kthehem nga Norvegjia, kam bërë më shumë se një javë rrugë. Kishte një vit që kishte ikur nga fshati dhe pasi kishte paguar shuma të majme parash për të cilat kishte shitur bagëtinë, kishte arritur në Norvegji. Atje kishte gjetur punë. Së pari kishte fjetur në ahuret e kafshëve. Pas tetë muajve u sëmura keq, tregonte udhtari. Nuk flija gjumë, nuk haja asgjë, sepse dy muajt e fundit s’kisha parë dritë fare, vetëm natë…
Mërgimi në dhe të huaj për bukën e gojës peshon rëndë.
Këto janë momentet kur autori emocionohet me fjalët e udhëtarit, përshtypje që nuk shlyhen në memorjen e Demirit. Si zakonisht, njerzit që tregojnë rrëfime personle e shpallin intimitetin e vet, ashtu që i lënë të tjerët ta zbulojnë identitetin e tyre.
Jo rastësisht, ai e titullon tregimin Mallkimi.
Qoftë i mallkuar ai që le vatanin dhe ikën në dhe të huaj.
Mikpritja tradicionale ka qenë pjesë përbërëse e së drejtës dokësore në të gjitha krahinat ku jetojnë shqiptarët. Mikpritja ka qenë një ndër shtyllat kryesore të strukturës etike tradicionale. Ajo zen vend të duhur edhe në rrëfimet e Osmanit.
Ishte traditë në një të kaluar jo fortë të largët, gjyshja(lokja) e kishte fjalën si bartëse e të gjitha punëve shtëpiake, ajo urdhëronte, fjala e gjyshes ishte ligj.
Autori, kujton me nostalgji fëmijërinë dhe shkrua: Nuk ishin të paktë mysafirët në shtëpinë tonë…zakonisht kur kishim mysafir të largët therej gjeli më i majmë ose dy tri pula. Gatuheshin pite me tlyn dhe embëlsira të ndryshme…Edhe çarçafët dhe shtroja, së bashku me jorganët e mysafirëve ishin të veçantë.Ne mbuloheshim me çfarëdo qw gjenim ama jorganët e mysafirëve rrinin të paluar. Kur vdiq lokja, pothuajse vdiqën të gjitha. Nana më nuk bënte kësi dallimesh…Mysafirët ishin të paktë dhe pothuaj se rrallëkush vinte për të fjetur…
Një titull i qëlluar, Shenjtëria e tij, mysafiri. Mysafiri në një shtëpi bujare gjithmonë për anëtarët e familjes ka qenë i mirëpritur, i shenjë.
Në tregimin Dasma, artisti i fjalës me mallëngjim përshkruan si janë bërw dasmat në të kaluarën dhe si bëhen sot. Një bisedë e zhvilluar në mes burrit dhe gruas e paraqitur nga Demiri, me forcë të veçantë shprehëse dhe me tipare të qarta, i shkruar bukur e me mjeshtëri, sa nuk mund t’i ndryshohet asgjë, me një fjalë figurë e skalitur në prozë.
D a s m a
“…Na kanë ftuar në dasmë te Sinani.Të Shtunën në restorant, mirëpo në Ftesë shkruan: pa dhurata dhe pa fëmijë,- tha gruaja.
Menjiherë mu kujtuan dasmat që i kam përjetuar gjatë fëmijërisë. Dasmat fillonin një javë para se të merrej nusja, me tringëllimën e defit dhe zërin e bukur të vajzave që këndonin. Zakonisht ishin vajza dhe gra të familjes. Ky ishte paralajmërim i parë se ajo shtëpi ka dasmë. Në mbrëmje mblidheshin farefisi i gjërë dhe caktoheshin hyzmetçinjtë .Këta ishin çunat më të shkathët të familjes të cilët pranonin detyrat e dasmës. Dy tre persona pak më të pjekur caktoheshin për ftuarjen e mysafirëve në dasmë. Ftoheshin familja dhe farefisi me rend, xhaxhallarët, dajallarwt…
Të vetmit që nuk kishin obligim dhe stres ishim ne fëmijët. Luanim në oborret e mëhallës prej njëri te tjetri, sepse dyert ishin të gjitha tw hapura. Çdo herë, sofra e parë shtrohej për fëmijët. Nëpër dasma njoftoheshim për herë të parë me fëmijët dhe farefisin më të largët. Nipa, mbesa, kushërinjë të shumë brezave, loznim së bashku. Herë me ritmin e defeve e herë me ritmin e muzikës së mirëfilltë popullore. Ceremoni më vete ishin të gjitha netët në vazhdim, Nata e kallamoqit, Nata e pulës, Nata e kulaçit, Nata e kënës, të cilat emërues të përbashjët kishin fëmijët, që silleshin e luanin tw lirw nëpër oborr. Mirëpo, shpeshherw edhe fëmijët kishin detyrat e tyre. Njërin e caktonin që t’i hedhë karamelet kur të vijë nusja, një tjetër caktonin të dalë para krushqëve, dhe të marr “jastëkun” e nuses…Dita e nuses ose Dita e petullave ishte ceremonia përmbyllëse e dasmës.
Në këto tregime, edhe pse janë të sferave individuale rrëfyesi ka tentuar të përgjithësojë dhe ta zgjërojë ndjeshmërinë, humanitetin, pjesëmarrjen dhe ka arritur që ti kalojë kufijtë e botës individuale dhe të dominojë në këto tregime një botë më të gjërë monolite.
Nga folkloristë të ndryshëm thuhet, se rrëfime të “vërteta”popullore,ose “autentike”lidhin ato që njiheshin si tipa tradicionale ”që kishin kaluar”nga brezi në brez” ,ose ishin bartur “gojë më gojë”, në të vërtetë,ato,më së miri,mund të ndihmonin në analizën e folklorit të mirëfilltë.
Studiuesja amerikane Sandra Dolby Stahi, më 1989,në librin e saj Folkloristika letrare dhe rrëfimi personal për të parën herë i quajti”rrëfime personale” duke dëshmuar se njerëzit edhe gjatë shprehjes së përvojave të tyre ditore fëmijënore , tërësisht personale dhe individuale , përdorin teknika rrëfimore.Studiues të tjerë dëshmuan se këto rrëfime të pëvojës personale përmbajnë modele periodike ,ku pëfshihen hyrja,orientimi ndërthurrja,veprimi,e tjerë.
Ajo thotë se pikënisje për lërimin e këtij lloji të ri gojor i kishte rrëfimet e gjyshes së saj, e cila kishte një imagjinatë shumë të pasur dhe një kreativitet të lindur, çka e ka bërë të jetë gjithmonë tërheqëse në rrëfimet që ia ka treguar mbesës.
Këto rrëfime prore janë bazuar në një kujtim nga fëmijëria ,në një përvojë të përjetuar në një të thënë nga paraardhësit e saj,apo në një pjesë të edukatës që është bartur tek ajo si pjesëtare e shoqërisë prej nga vinte por ishte pjesa kreative e e kësaj rrëfimtareje e cila i jepte gjithmonë origjinalitet rrëfimeve të saj personale.(Shif më gjërësisht A.Dushi…f.284).
Nga aspekti i figurave stilistike në tregimet e shkurtëra tradicionale , autori ka përdorur krahasimin e mirëfilltë ,metaforën,personifikimin dhe paralelizmin,por ka raste kur e përdorën edhe hiperbollën.
Si përfundim Osman Demiri, me këto ide që i trajton ka aritur në tregime , t’i japë hapësirë më të madhe elementit përgjithësues, e ka sjellë në minimum idenë dhe dëshirën e tij personale .
14.5.2023
Tetovë
