Historia e “tjetrit”

Ismail Kadare

1.
Flitet shumë sot për “tjetrin”. Dhe siç ndodh shpesh me bisedat apo me motivet e vjetra, që pas një harrese ose pushimi rikthehen në jetën tonë, ne kujtojmë se edhe për “tjetrin” jemi ne që po flasim për herë të parë.

Në të vërtetë biseda, më saktë, trazimi për “tjetrin” duhet të jetë tepër i motshëm. Ka gjasë të jetë po aq i vjetër sa zbulimi i seksit, i tmerrit ose i vdekjes. Ka gjasë që historia të ketë nisur qysh atë ditë kur njeriu i shpellës është kthyer te të vetët, me një fytyrë të lemeritur, për të njoftuar se ka parë një gjë tejet të frikshme, tejet të përçudur, diçka që desh ia ka marrë gojën. Ndaj dhe kur shpellarët e tjerë i bërtasin: “Ç’ishte ajo? Que-est ce que était ça? Cto eto byllo? Wer da? Who’s there? Stand and unfold yourself!”

Por njeriu primitiv nuk e ka lehtë të shpjegohet. Nuk ka parë as vetëtimën, as bishën e egër, as vullkanin, por diçka më tronditëse: një qenie që duhej të ishte ai, por që s’ishte ai, një trajtë, që ngjante si e dalë, e pjellë prej atij vetë, por që në vend që të ishte si i tillë, të ishte i pranueshëm, ishte i kundërt, i papranueshëm, madje kërcënues.
Njeriu i shpellës ndeshej për herë të parë me “tjetrin”.
Në shpellë vazhdonte gjyqi kundër tij. Kërkoheshin shpjegime, bëhej hetim, pritej përgjigje. “Halte et explique toi! Stoj i objavis! Steht und gebt Euch kund! Qëndro e shfaqu! Stand and unfold yourself!”

2.
Historia duhet të jetë aq e vjetër, saqë ngjarjen e natës së 22 qershorit të vitit 1602, mund ta marrim si pjesë të kronikës sonë moderne.

Teatri “Globus” i Londrës si zakonisht ishte plot. Ishte premiera e një drame, që tregonte për njëfarë Hamleti, që do t’i merrte gjakun t’et. Ishte e dyta apo e treta herë që kjo histori vihej në skenë. Teatri që po mbushej, ashtu si Londra, në prag të shfaqjeve të tilla, ishte plot thashetheme. Është një histori si gjithë të tjerat, nga ato që na kanë ardhur në majë të hundës. S’është fare ashtu, përkundrazi, është një kryevepër. Ka të bëjë me oborrin mbretëror danez, ndaj autori i ka ndërruar emrat e personazheve, për të mos patur incident diplomatik. Jo, more! Unë kam dëgjuar se drama fillon me një fantazmë. Vërtet? Unë vdes për fantazmat. Kurse unë s’i duroj dot, e sidomos ime shoqe, që vuan nga nervat.

Spektatorët mezi ç’prisnin fillimin e shfaqjes. Dhe ja, ajo nis ashtu, siç ishte pëshpëritur: Natë me mjegull në muret e kështjellës së mbretit danez. Një rojë me heshtë që kryen shërbimin. Dikush që afrohet nëpër mjegull. Këmbimi i famshëm i replikave midis ushtarëve:

Who’s there? Nay, answer me. Stand and unfold yourself!

Është folur gjatë për këtë fillim të “Hamletit” të Shekspirit. Atmosferën e mosbesimit, dyshimin e rojave, frazat e tyre të prera, shumë studiues i kanë lidhur me ankthin që ishte përhapur në Danimarkë për shfaqjen e fantazmës së mbretit. Të tjerë studiues e kanë shfaqur habinë për këtë fillim të rëndomtë, me ca replika banale ushtarësh, të kryeveprës së teatrit botëror. T. S. Eliot e shpjegon si të bërë enkas, për kundërthënie me ngjyrimin hijerëndë që marrin befas vargjet, sapo biseda vjen te fantazma.
Biseda midis dy rojave është pak a shumë ajo që është bërë dy milionë vjet më parë te hyrja e shpellës së dikurshme. Fantazma që pritet, ajo që do të shfaqet pas pak në skenë e jep thelbin e atij që ne përmendëm sot me aq zell: TJETRIT. Është “tjetër” në radhë të parë në trajtë. Për ne, njerëzit, asgjë në botë nuk mund të jetë më “tjetër” se fantazma e njeriut. Është tjetër nga lëkura, nga flokët, nga sytë, nga gjatësia e gjymtyrëve, nga lëvizjet, nga zëri a nga heshtja e saj. Por tjetërsia nuk mbaron kurrsesi me kaq. Ndryshimi nis nga pamja, për të zbritur thellë e më thellë. Ai prek thelbin e saj. Fantazma është e ndryshme në vetë statusin e saj të dyfishtë: jetësor dhe vdekësor. Por ajo është e ndryshme në shumëçka tjetër, p. sh. në dijet që ka, në vizionin e botës, në enigmat që ndryn, në kumtin që sjell, shkurt, në gjithçka. Ajo di atë që të tjerët nuk e dinë, sheh atë që ne nuk e shohim, shpall një të vërtetë që për disa ngjan e rreme, ose një rrenë që mund të jetë e vërtetë.

Na ngjan e rrezikshme në të gjitha rastet, edhe kur duket se vjen për të na dhënë ndihmë, edhe kur vjen gjithë pezm e kërcënim. Fantazma e Hamletit mbret, në ledhet e kështjellës së Elsinorit, duket se vjen për të ndrequr një padrejtësi, për të sjellë një drejtpeshim. Por, në një bilanc të fundit, ajo nuk sjell në skenë veç një seri vrasjesh e një varg kufomash.
T’i besojmë, apo jo? Kjo është pyetja e Hamletit e, bashkë me të, pyetja jonë. Ndaj britma e njërit prej rojave: “Qëndro e shfaqu!”, në fillim të dramës, është njëherësh britma dhe ankthi ynë: “Mos u fshih më, shfaqu!”

3.
Njerëzimi nuk rri duarkryq para fantazmës së “tjetrit”. Ai nuk ka qëndruar kurrë duarkryq. Ai mund të jetë kapur në befasi, të jetë mpirë përpara gjarprit, tigrit, tërmetit, por asnjëherë përpara shëmbëllimit të vet. Ai ka qenë syçelët dhe ka dhënë shumë herë kushtrimin kundër vërshimit të lumit ose sulmit të bishës, por ky kushtrim ka qenë i rëndomtë. Kushtrimin e vërtetë, atë më të madhin, atë më të thekshmin ai e ka dhënë kundër shëmbëllimit të vet: njeriut. Kundër atij ai është përgatitur më gjatë dhe më me përkushtim se për çdo gjë tjetër. Ka bërë gati rrëfenja të gjata, libra, muzikë, emblema, mure, porta dhe, sidomos, armë. Ka nxjerrë ushtrinë në kufijtë e shtetit, ka dërguar zbulues në thellësi të vendit armik, ka vënë roja majë pirgjeve për të përgjuar. Roja nga ata që klithin: Ndal! Unfold yourself!

Vocërrakët në shkolla mësojnë historinë e popullit të vet. Në të ka shumë ngjarje, emra të shquar, zotërinj trima dhe zonja të bukura, shpesh të pabesa. Ata mësojnë e mësojnë shumë gjëra, gjersa një ditë kujtojnë se tharmi i kësaj historie, kripa e saj, është “tjetri”. Pa atë, “tjetrin” kënga heroike ngjan e zbehtë, fitorja pa shije, festa pa kuptim. Shkurt, pa të jeta jonë ngjan e fishkur, e dështuar, për të mos thënë, e kotë!

Vargu i robërve të kapur në luftë, që parakalojnë kokulur përpara fitimtarëve, flamurët armiq, të kapur njëlloj si njerëzit, që hidhen si plaçkë lufte, komandantët apo mbretërit e mundur, që parakalojnë gjithashtu me pranga në duar, të gjitha këta janë pamje të paharrueshme pas fitores.

Kronikat japin një rast lufte të çuditshme, atë midis hititëve dhe huritëve, ku problemi kryesor nuk ishte ndeshja me armikun, por gjetja e tij në shkretëtirë. Ushtritë hitite niseshin, por kthimi, nëse të tillë kishte, zgjaste shumë. Dhe atje në shkretëtirë nuk dihej se ç’ndodhte, kush fitonte, kush humbte. Mostakimi, avullimi i “tjetrit” ishte krejtësisht çoroditëse për të gjithë. Ai prishte ligjet e jetës. Popujt nuk kënaqeshin vetëm me përfytyrimin e “tjetrit”. Ata donin ta shihnin atë, ta rroknin, për të mos thënë, ta goditnin.

Për të mos shkaktuar kompleksin, më saktë, zhgënjimin, hitito-hurit, vendet komuniste, pasi e bënin të njohur “tjetrin”, me anë të propagandës, filmave dhe teatrove të tyre, si një dhuratë befasuese, organizonin procese gjyqësore, me armiq të gjallë, në mënyrë që “tjetri” të shfaqej me mish e me kocka. “Unfold yourself!”

Që shpështjellja e “tjetrit” të ishte sa më mbresëlënëse, duhej që të shoqërohej nga padurimi për të. Padurimi për të parë “tjetrin” të rrëzuar do të thoshte në gjuhën komuniste “mbajtja lart e frymës revolucionare”, çka mund të përkthehej: mbajtja lart e urrejtjes së palodhur, pra e ahtit për të zhdukur “tjetrin” pa mëshirë.

Që kjo të kryhej ashtu siç duhej, duhej që ideja se “tjetri” ishte i pashmangshëm të mos vihej kurrë në lodhje, e aq më pak në dyshim.

“Tjetri”, me fjalë të tjera, shkaktari i grindjes dhe i luftës është kudo: në lëkurë, në gjuhë, (barbare, sipas grekëve), në fé, në ide, në doktrina a në qytetërime. Virusi i armiqësisë guxon të futet atje ku nuk pritet: brenda klanit tënd familjar apo politik. Ai prish lidhjet e gjakut, madje ai arrin të depërtojë në zonën që duhej të ishte e pamundur për ta, në hapësirën e dashurisë midis dy qenieve njerëzore. Ky është një nga ngadhënjimet më të mëdha të tij.

4.
Ka diçka tragjike, diçka fatale në këtë gjendje të gjërave. Me fjalë të tjera, a mund të ketë përgjigje pyetja: përse kaq shumë urrejtje, kaq shumë luftëra? Përse për gjithçka vjen ora e lodhjes, veç jo për to? Pyetjet e mësipërme mund të duken tejet naive.
Ne e dimë që njerëzimi sa vete mençurohet. Krijohet shpresa se tani që e keqja dihet, ka ardhur koha që duke qeshur me marrëzitë e kaluara, njerëzimi të ndahet prej saj. Mirëpo në sytë tanë ndodh e kundërta. Sepse në sytë tanë njerëzimi është katandisur në atë shkallë marrëzie saqë, siç thotë Karl Popperi, ai të kujton dy të çmendur, që bëhen gati për të bërë duel, duke vringëlluar secili disa dhjetëra mijëra mbushje bërthamore. Dhe kjo, gjithmonë sipas Karl Popperit, është njëlloj sikur dy duelistë të shkonin në takim, jo me nga një revole, aq sa ç’do të ishte e nevojshme për të vrarë “tjetrin”, por me pesë mijë revole secili!
Përballë kësaj gjendjeje, e cila vazhdon në kohën që po shkruhen këto radhë, ne e humbim të drejtën të cilësojmë si naive cilëndo pyetje të ngjashme me ato të mësipërmet.

Atëherë le të vazhdojmë me to: A ka qenë e pashmangshme e gjitha kjo? Ku është bërë gabimi, a ka shpresë që diçka të ndreqet?

Deri tani, luftërat janë shpjeguar si vazhdimi me armë i politikës, e kjo e fundit, rrjedhojë e ekonomisë, e kështu me radhë, dhe pastaj është folur për anët e errëta të natyrës njerëzore, e kështu me radhë, duke ardhur te mendimi se bota jonë, pamjet e saj, ngjarjet, gjithçka, perceptohen nga miliarda e miliarda kamera, që janë sytë dhe mendja e miliarda njerëzve, me fjalë të tjera, për secilën qenie njerëzore ka një gjeografi, një histori, një kalendar të përditshëm, që ajo e ndjek ditë e natë, çdo orë e çdo minutë, dhe se këto miliarda vizione vetjake, këto miliarda bërthama “tjetra”-sh përbëjnë një mundësi katastrofike, si ato që përfytyrohen në përplasjet kozmike?!

Ne na duhet të refuzojmë një rendje të mendimit përtej mundësive që natyra i ka dhënë trurit tonë. Ne na duhet të kthehemi te një gjendje më e kthjellët, që na e dikton kushtëzimi, domethënë kufizimi ynë njerëzor. Në këtë rast, ne s’mund t’i bishtnojmë pyetjes së thjeshtë: a ka shpresë që diçka të ndreqet?
Pa dyshim që po. Sado e mjegullt të ketë qenë fantazma në muret e kështjellës së mbretit Hamlet, ata që e panë ose e përfytyruan: rojat, shokët e princit, vetë princi Hamlet, guxuan t’i thonë: “qëndro dhe shfaqu!”

Kjo duhet të jetë pyetja jonë në këtë forum ku po bisedohet për “tjetrin”. Pa u ndrojtur ne mund t’i kthehemi kronikës së vjetër, atje ku historia, ndoshta, ka nisur.

Në fillim ka qenë një histori që mund të quhet “e syrit”. Ka qenë syri që është habitur ose trembur nga pamja e “tjetrit”, në radhë të parë nga ngjyra e lëkurës, e pastaj të tjerat. Syri njerëzor ka gjithmonë një lidhje me veshin. Te grekët e vjetër ishte veshi, që u bezdis nga gjuha e “tjetrit”, e cila pa asnjë lëkundje u quajt “barbare” e, bashkë me të u cilësuan të tillë njerëzit që e flisnin atë. Më pas, në skenë hyri pjesa më e ndritur, por edhe më e rrezikshme e njeriut: mendja. Ishte ajo që u bezdis prej “tjetrit” jo vetëm për lëkurën e gjuhën, por për ato që nuk dukeshin me sy, e as dëgjoheshin me vesh: tregimet e tij të brendshme, thënë ndryshe, mitet, besimet, zakonet, kujtimet ose frikët e tij. S’ishte vetëm raca ose gjuha që përcaktonin “tjetrin”. Bashkë me to ishte tjetër gjë, po aq dramatike, në mos më tepër. E pas kësaj, shkallëzimi do të merrte përmasa tragjike: ishin kombe të tërë që viheshin përballë, e pas tyre, kultura, doktrina, për të përfunduar te vetë qytetërimet, që mendohet se do të përplasen.
Ajo që kishte nisur nga syri dhe nga veshi, shkoi shumë më larg se ç’pritej.

5.
S’mund të thuhet se njerëzimi ka qenë shpërfillës ndaj rrezikut. Në një mënyrë ose një tjetër, në mos drejtpërdrejt, tërthorazi, ai është përpjekur të krijojë antidote kundër këtij tmerri. Kërkimi i kritereve për të përcaktuar “tjetrin” ka qenë një nga përpjekjet për kufizimin e së keqes. Përtej pamjes dhe gjuhës, që në mënyrë tepër të dukshme, por tepër të rëndomtë, përcaktonin “tjetrin”, njerëzit edhe në zonën e trupit, kërkuan diçka më të thellë. Te shumë popuj, në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri, vëmendja u përqendrua te gjaku. Ka mbetur jo fort e qartë përse u kërkua dallimi pikërisht te diçka, që jo vetëm nuk e dëshmonte dallimin, por dëshmonte të kundërtën. Mund të interpretohet kjo si një thellim i së keqes, pra, i kërkimit të dallimit edhe atje ku ai është i fshehur mjeshtërisht, ose e kundërta, për ta vënë në dyshim xanxën ndaj tij.

Gjaku ka tërhequr gjithmonë kureshtjen e popujve. Si rrjedhojë e kësaj ai ka marrë një ngarkesë të theksuar simbolike, mitike e shpesh fataliste. Përfytyrimet e kryehershme për të mund të merren si skicimet e para tepër primitive e, natyrisht, fantaziste të gjenetikës së ardhshme. Ngjyrimin fatalist ia jepte fakti që për grekët e vjetër p. sh., gjaku që del nga trupi njerëzor nuk kthehet më kurrë në trup, (çka në kushtet e mosnjohjes së transfuzionit ishte e vërtetë). Ky moskthim i gjakut identifikohej me “të pakthyeshmen” në përgjithësi. Një ngjyrim tjetër të ngjashëm ia jepte ajo që quhej “lidhje e gjakut”, e cila, sipas të vjetërve shpjegonte afeksionin midis njerëzve të familjes, të fisit, madje të një klani të gjerë. Që këndej nuk ishte e vështirë të kalohej te pastërtia ose fëlligështia e gjakut, me të gjitha ndërlikimet që sillte ajo, për të përfunduar te “zënia e gjakut”, zanafilla e parë e pendimit, e brerjes së ndërgjegjes, me të cilat është marrë aq shumë tragjedia greke.

Përftimi i gjakut si një identifikim i brendshëm, një farë karte identiteti e një fisi, e një klani, madje e një kombi të tërë, do të jepte dy rrjedhoja tragjike: e para, krimet në emër të pastërtisë së tij, e dyta, krimet në emër të gjakmarrjes. Të dy modelet i gjejmë në poemat homerike e ende më qartë në teatrin grek. Ndërkaq shekujt e mëvonshëm do të kapërcenin dukshëm modelet antike, për të arritur gjer te Holokausti i lemerishëm kundër hebrenjve, në mesin e shekullit XX.

6.
Kronika e “tjetrit” ka pasur e, me sa duket, do të ketë nevojë për ushqim të ri. Ankthi i dikurshëm i mosgjetjes së huritëve prej hititëve, në njëfarë mënyre është përsëritur shumë herë në botën tonë. Është një e vërtetë e njohur se kur “tjetri” mungonte ai do të kërkohej. E natyrisht, kur nuk gjendej, do të shpikej.
Luftërat civile, ato ku kundërshtarët e kishin gjithçka të njëjtë, pamjen, gjuhën, madje dhe atë që ishte vështirë të vërtetohej, gjakun, ishin po aq të egra, në mos më shumë se të tjerat. Idetë e ndryshme ishin të mjaftueshme për të prodhuar urrejtje po aq sa derdhja e gjakut. Besimet fetare, gjithashtu.

Një rivalitet i çuditshëm u shfaq midis lidhjeve të gjakut dhe atyre të doktrinës. Nazistët, ndonëse ishin të magjepsur pas mistikës së gjakut, gjersa iu hynte në punë kundër hebrenjve dhe popujve të nënçmuar prej tyre, nuk mëdysheshin ta shkelnin atë me këmbë kur ishte puna për besnikërinë ndaj nazizmit dhe Führer-it të tij. Kurse për tiranitë komuniste shkelja e lidhjeve njerëzore, në emër të besnikërisë ndaj doktrinës, u kthye në një bast të madh. Për familjen e re, atë “doktrinave” u ngrit një propagandë e tërë, e ndihmuar nga artet, filmat, poemat dhe dramat e pafundme të një epoke të çmendur.

E, pavarësisht se kjo fjalë përdoret përherë e më shpesh, në gjykimin e ngjarjeve, asgjë nuk pengon që tmerri të përsëritet. Si rrallëherë në historinë e njerëzimit po kërkohet, po shpiket, po jepet alarmi, po përgatiten armët, për të goditur “tjetrin”.
Pyetja e vjetër, atje te gryka e shpellës, përsëritet e përsëritet pa pushim.

7.
“Një fantazmë po vërtitet në Evropë, fantazma e komunizmit”.
Me këto fjalë fillon Manifesti Komunist i Marksit e Engelsit. Të kujton disi fillimin e “Hamletit” të Shekspirit. Ashtu si rojat e kështjellës së Danimarkës, shumë njerëz do të kenë pyetur në kohën e botimit të tij: “Ç’është kjo fantazmë e re?” Dhe më pas, pa dyshim do të vinte pyetja tjetër: Përse po shfaqet, ç’kumt po sjell?

Fantazma te “Hamleti” u shfaq për të kumtuar një krim dhe, natyrisht, për të kërkuar gjakmarrje. Manifesti komunist gjithashtu kumton një krim dhe kërkon një përmbysje, thënë ndryshe, një revansh. Këtë herë dhe krimi dhe përmbysja që kërkohet janë botërore. Dhe revanshi, merret me mend, ashtu do të jetë: i lemerishëm.

Në të vërtetë ndodhi pikërisht ashtu. Historia dihet, është pjesë e historisë së “tjetrit”. Një nga më të zymtat në kronikën e njerëzimit. Miliona viktima, burgje, tortura, tmerr i pafund. Këshilli i Evropës pak kohë më parë, pas shumë mëdyshjesh, u kërkoi, më në fund, vendeve ish-komuniste dënimin e krimeve të komunizmit. Ka vite që mendimet ndeshen e përplasen për këtë çështje. Madje qysh kur perandoria komuniste ishte ende në këmbë.

Në atë kohë, sidomos pas vdekjes së Stalinit, u gjet njëfarë konsensusi për të shpjeguar tragjedinë. Ishte një ngushëllim, më saktë, një justifikim. Thelbi i ngushëllimit ishte dënimi i Stalinit. Me fjalë të tjera, komunizmi ishte i drejtë, por ai u përçudnua. Më saktë: Lenini mbetej i shenjtë, por ishte Stalini ai që i leu duart me gjak.

Nuk arritën njerëzit të marrin frymë të lehtësuar, kur e vërteta u shfaq me fytyrën e saj të plotë: Stalini nuk kishte bërë gjë tjetër, veç kishte kryer porositë e Leninit. Pra, ky i fundit, ishte rrënja e së keqes, njëlloj i egër si pasardhësi, madje më i pashpirt.
Konsensusi u modifikua: Të dy së bashku, Stalini dhe Lenini, madje dhe Trocki, i dënuar prej tyre, ishin të mbrapshtë. E bashkë me ta, njëlloj si ata, ishin pasardhësit e tyre, të mëdhenj e të vegjël: Mao Ce Duni, Caushesku, Ulbrihti, Hoxha, Kastro, etj. Ngushëllimi megjithatë mbetej Karl Marksi!

Po të perifrazojmë frazën e parë të Manifestit Komunist, mund të themi se kohët e fundit një pyetje vërtitet nëpër Evropë: zbret apo nuk zbret faji gjer te Marksi? Përgjigjja kërkon gjakftohtësi, paanësi, mungesë mllefi. Duke qenë ithtarë të botës së letrave, ne, shkrimtarëve, na lejohen, ndoshta, më shumë se të tjerëve referencat nga bota e letërsisë. Në këtë rast, kemi të drejtë më shumë, ngaqë qysh në krye të Manifestit komunist, Marksi i qaset vetë këtij përfytyrimi, duke e identifikuar njëfarësoj veten e tij me Fantazmën shekspiriane. Ashtu siç u shfaq ajo në pirgjet e kështjellës daneze, Marksi, në kullën e Evropës shpall kumtin e “fantazmës së komunizmit”. Kumti dhe programi janë të ngjashme: shpallet një krim, kërkohet vënia në vend e padrejtësisë. Krimi është bërë prej borgjezisë, kundër proletariatit botëror, rrjedhimisht kërkohet revanshi i tij: përmbysja e borgjezisë, vendosja e diktaturës së proletariatit.

Ky është thelbi. Dhe pyetja tani bëhet më e rrokshme: faji i komunizmit ka lidhje me thelbin, me rrënjët, apo me ato që ndodhën më pas, me degët?
Pyetja e vjetër, t’i besojmë apo mos t’i besojmë kumtit të fantazmës (të çdo lloj fantazme që shfaqet në jetën tonë), te Marksi merr një përgjigje të qartë. Analiza që i bën ai kapitalit, pra anketa e krimit, është e saktë dhe e besueshme. Problemi shfaqet fill pas saj.

Te kështjella daneze fantazma mesjetare, duke i kërkuar Hamletit marrjen e hakut (e bashkë me të përmbysjen e uzurpuesit, etj. etj. ) nuk harron t’i japë hakmarrësit një porosi themelore. Ajo i kërkon atij të jetë i përmbajtur në revansh.

Ideja nuk është e re. Nuk është as e Shekspirit, as e Saxo Grammaticus, tek i cili dramaturgu u mbështet, e as te sagat islandeze, ku u mbështet Saxo. Ideja është e vjetër sa bota. Përmbahu! Mos e tepro hakmarrjen. Këtë porosi e gjen në maksimat, gojëdhënat, rrëfimet, kodet zakonore, kronikat poetike të shumicës së popujve. Atë e gjen në themelin e poemave homerike, në tragjedinë antike, madje në rrënjët e qytetërimit grek. (Zotat e Olimpit i ndëshkuan grekët kur ata e tepruan revanshin e tyre ndaj trojanëve). Ka qenë dhe mbetet një nga idetë më emancipuese, që ka prodhuar njerëzimi në të gjitha kohërat.

Është e mundur që Karl Marksi, njeriu që gjithë jetën u mor me çështjen e përmbysjes së rendit borgjez dhe zëvendësimin e tij nga diktatura e proletariatit, të mos e njihte këtë ide? Të mos i shkonte mendja asnjëherë se kjo përmbysje klasash, më e madhja, më rrënjësorja në historinë e botës, do të shoqërohej nga përrenj gjaku, nga shkallmime, tmerre e mllefe hakmarrëse të papara kurrë ndonjëherë në këtë planet?

Përjashtohet çdo hamendje që Marksi të mos e dinte, atë që e dinte çdo rapsod i pashkollë, e shumica e gjysheve që, me përralla i vënë në gjumë vocërrakët. Nuk është rrjedhojë e asnjë pezmi, por rrjedhojë e logjikës, mendimi se Marksi e dinte, por ai parapëlqeu të mbyllte sytë e ta linte të kryhej ajo llahtarë.
Disa paragrafë, që mezi gjenden në veprën e tij e ku Marksi shtron, më në fund, këtë “problem” (hakmarrjen e tepruar), në vend që ta lehtësojnë, e rëndojnë më keq. Naiviteti i tyre është ulëritës, për të mos përmendur një shprehje më të rëndë. Kuptohet që larg që ato paragrafë janë shkruar sa për të larë duart, si Pilati. Në ato paragrafë ai, më në fund, ia jep porosinë klasës punëtore, që të përmbahet në revanshin e saj. Por, porosia është fund e krye e rreme. Sipas Marksit, proletariati i zemëruar nuk duhet të shfrejë dufin e tij kundër ndonjë duzine miliarderësh, që mbajnë çelësat e kapitalit. Gjithmonë sipas Marksit, kjo tufëz miliarderësh duhet të veçohen në një ishull, ku të ngrysin të qetë ditët e tyre! Është vështirë të mos bësh pyetjen: Herr Marks, vërtet kaq naiv keni qenë, sa të mos e dinit se, kur një rend botëror kapitalist përmbyset nga themelet në kulm, nuk janë vetëm një duzinë miliarderësh, por miliona zyrtarë e shërbyes të këtij rendi, aradhe të tëra oborrtarësh, bankierësh, gjykatësish, klerikësh, tregtarësh, policësh, nëpunësish, fermerësh, artistësh, ushtarakësh, kodoshësh etj. etj., që do të jenë në shënjestër të urrejtjes e të hakmarrjes? Se do të ndodhte ajo që ndodhi në vërtet në të gjitha vendet komuniste, ku dhjetëra miliona fate njerëzish u përmbysën nga uragani i urrejtjes klasore.

Jo disa paragrafë të humbur, por pjesën themelore të veprës së tij Karl Marksi duhej t’ia kushtonte porosisë që jepte fantazma daneze dikur. Një Manifest i dytë Komunist, ai që do të duhej të fillonte me fjalët se “një fantazmë hakmarrëse do të vërtitej në Evropë, pas fitores së proletariatit, etja e revanshit pa fré”, ishte i domosdoshëm.

Me atë shpallje të dytë të programit të tij, Karl Marksi, në mos do të shmangte gjithë krimet e ardhshme, së paku do të shpëtonte një pjesë të njerëzimit nga furia e revanshit të verbër.
Dhe historia e “tjetrit” do të ishte ndryshe.