Prof. Nasho Jorgaqi
Në fshatrat e Trakës ku rrojnë shqiptarët mund të gjesh disa që mbajnë mbiemrin Noli apo Mavromati. Këta mund t’i ndeshësh në Feres e Qipi, në Tiqero e gjetkë, por me sa dëgjova prej tyre e të tjerëve, ata nuk kishin të bënin me fisin e vërtetë të Fan Nolit. Rrallë e tek gjen të jenë fis, po dhe këta të largët. Fisi i Nolëve nuk ka qenë madh dhe, përgjithësisht, fiset në Qytezë kufizoheshin në pak familje. Kjo, ndoshta, është një arsye tjetër, që provon se koha e ardhjes së shqiptarëve në fshatrat e vilajetit të Edërnesë është e vonë. Prej njerëz, të afërm të Fan Nolit, që kanë mbetur në ditët tona, në shumicën e tyre janë nipër dhe mbesa e sidomos stërnipër e stërmbesa, nga ana e motrave. Ata rrojnë në Greqnë e veriut, nga Oristiadha, Feresi, Kavalla e deri në Selanik. Por nga Nolët e vërtetë, në vijë mashkullore, ekziston vetëm një familje, ajo e trashëgimtarit të vëllait të Fan Nolit. Është familja e stërnipit e Dhimitër Mavromatit, të birit Jorgos, djalit të vetëm të Dhimitër plakut.
– Kjo është e vetmja derë e hapur e dajave, -më thotë Ksanthia dhe më shpjegon lidhjet dhe gjendjen e pasardhëse të sotëm të Nolëve. Prej saj mora vesh se ku banonin ata, ç’bënin cilat kishin qenë marrëdhëniet e tyre me Fan Nolin dhe sa mund të ndihmonin për njohjen e tij. Ishte e qartë se duhej shkuar në shtëpinë e stërnipit, Dhimitër Mavromatit, i cili jetonte larg Feresit, në fshatin Kipseli të prefekturës së Ksanthit. Për në Kipseli u nisëm qysh herët në mëngjes. Udhëtuam së bashku me Ksanthinë dhe Kostën. Kaluam nëpër qytetin bregdetar te Aleksandropulit, morën anës brigjeve te Egjeut dhe dolëm në qytetin Komotini. Vende të bukura, të veshura blerimin e argjenduar, ku rrihte era e butë mesdhetare dhe ajri kishte një transparencë të kaltëruar. Kosta, kishte hapur magnetofonin dhe gjithë rrugës më shoqëroi muzika arvanitase. Ai jepte e merrte me kasetat dhe fliste me entuziazëm për këngët e bukura të arvanitasve.
– Këto këngë, -thotë Kosta,- i këndojnë këngëtarë të njohur në mbanë Greqinë, po meritën kryesore e ka Thanas Moraiti, i cili organizoi me ta dhe një koncert, që pati sukses, në Teatrin Orfeu të Athinës. Kanë kënduar këngëtarët Maria Kronopulli, Jorgjia Moraiti, Fotulla Safoi dhe grupi i tyre. Për vlerat e shquara të muzikës arvanitase kanë dhënë mendime mjaft pozitive personalitete të artit grek, si: Mikis Teodoraqis, Irenë Papas, Ilia Ciakos e të tjerë. Teodoraqisi, bie fjala, edhe pse vëren ndikime të muzikës bizantine dhe të asaj vendëse, thotë se ajo që ka mbetur është thjesht shqiptare, me një gjuhë çuditërisht të pastër, të fuqishme, të figurshme e delikate por gjithmonë tronditëse. Vërtet, këto këngë të vjetra janë të mbushura plot mall e dhimbje, veç herë-herë përmes tyre shpërthen natyra jonë optimiste për të mos u qëndruar besnik vetvetes…
Si kalojmë Komotininë dhe rrethinat e saj, marrin drejtimin për në Ksanthi. Rruga na shpalos gjire të vogla e mënga deti, që vezullojnë nga druta e kaltër e ujërave. Gjelbërimi mesdhetar këndej merr variacione nga më delikatet. Në këto anë sikur e ndien akoma më të gjallë botën helene, qiellin dhe peizazhin e saj plot ngjyra, diellin e fortë, që derdhet mbi shtëpitë e bardha, mbi tarracat e ballkonet. Në Ksanthi për aq kohë sa ndalemi, takohemi me shqiptarë. Rastësia krijon situata nga më të çuditshmet. Ne s’ishim as arabë e as japonezë, që të binim në sy, e megjithatë në tërë atë tollovi e lëvizje njerëzish, u gjet një rrethanë që të njihemi. Erdhën na takuan gjithë gëzim dhe shtruan në muhabet. Njëri ishte Koçja, nga Qyteza e Nolit, tjetri Nikoja nga Ziçishti i Devollit. I pari punonte shofer taksie, një mesoburrë, jashtëzakonisht i gjallë e i përzemërt, që e fliste shqipen shumë mirë, aq qartë dhe bukur dhe i pëlqente të tregonte veç për qytezën e Nolit. I dyti, një plak fjalëpakë, që kishte dalë nga Shqipëria në kurbet vjeç dhe i kishte rënë bretku duke punuar si qymyrxhi për 50 vjet maleve të Pindit, të Gramozit e të Athosit. Ai tregonte se kishte djegur qymyr nëpër ca humbëtira, shpeshherë fill vetëm, si eremit, aq sa fliste dhe me veten, si e si për të përballuar jetën në mërgim. Tashti-tregon Nikoja-, rroj këtu, kam një kafene që më kushtoi jetën dhe që ma mbajnë djemtë. Po, siç më shikoni, puna e rëndë më ka vrarë dhe sado që rri në këmbë, spital e kam trupin. Në këtë vërsë që jam, më merr malli qamet për Devollë. Atje kam gjithë të dashurit dhe çmallem sa herë takoj shqiptarë, ja siç takova juve. Kush është si unë sot! Para se të ndaheshim, tek rrinim në një lokal buzë rrugës kryesore, Koçoja na këndoi disa këngë shqipe.
Ta dini, — tha më në fund, — këto këngë që këndova unë do t’i ketë ditur dhe Fan Noli. Janë të fshatit tonë! Kipseli nuk është larg nga qyteti i Ksanthit. Do të na duhej të përshkonim një rrugë përmes fushash e arash, ku valaviteshe gruri e thekra, ndërmjet pemishtesh të lulëzuara e vreshtash, që të shihnim nga përtej fshatin. Ai gjendej përfund tyre, në shpatet e një kodre të vogël, e cila i ngjante një dune të blertë, tek zbardhëllonin shtëpitë me çati të kuqe. Njerëzit në Kipseli na prisnin, sepse sapo iu ngjitëm kodrës dhe dolëm në sheshin e vogël të fshatit, vura re se nga porta e drunjtë e njërës prej shtëpive, po dilte një prift e pas tij dy gra. E kuptova se ishte Dhimitri, stërnipi Nolit me nënën dhe të shoqen. U takuam dhe kësaj here sikur të njiheshim prej kohësh, gjithë emocione, ndërsa plaka më puthi në ballë dhe pastaj u ulëm në hajatin e shtëpisë. Të dy gratë zunë të më pyesnin e të flisnin me një shqipe aq të natyrshme e të gjallë, sa harrova se gjendesha në Tra-kë. Urata vetëm -dëgjonte, me një vështrim pak të hutuar dhe herë pas here buzëqeshte i druajtur. Djali s’më flet shqip, po për të kuptuar kupton, — tha plaka me keqardhje dhe Urata uli sytë. Mua menjëherë më sëmboi në zemër. M’u duk një ironi tepër e hidhur, që me të vetmin trashëgimtar të Nolëve të mos merresha vesh në gjuhën tonë të përbashkët. E shoqja e ndjeu befasinë time dhe tha: -Ç’të bësh, prifti u rrit nëpër shkolla që i vogël, pastajza dhe në kishë greqisht… Ai tundi kokën, por ndihej keq që të dyja gratë, si e ëma ashtu edhe nusja, që kishin të njëjtin emër Stavrulla, bisedonin shqip lirisht, kurse ai jo. Duke qenë natyra të çiltra, ato shpejt m’u bënë të dashura, gati familjare, sidomos nënë Stavrulla. Ajo herë pas here më rrokte në gafë dhe s’dinte ç’të më uronte më parë:
Qofsh i gëzuar e i nderuar, mor bir, ashtu si na gëzove dhe na nderove ne. Erdhe zotrote nga Shqipëria, dritë shtëpia e Mavromatëve! Nusja Stavrulla një grua e shkurtër dhe e bëshme, që, vinte e ikte pa pushim, herë duke na gostisur me ëmbëlsira herë me qershi e fruta të tjera, një fotografi të madhe, të vënë në një kornize të trashë druri.
-Ja ku është nikoqiri i parë i kësaj shtëpie, tha duke treguar me dorë. Dhimitri, i vëllai i vetëm Theofanit. Ka dalë me të shoqen dhe të bir Stilianon, që i vdiq në versë të djalërisë. Jorgoja, djali tjetër, që më vonë u bë vjehrri im, s’është këtu! Fotografia edhe pse e vjetër dhe e dëmtuar vende-vende, portretin e Dhimitrit e kishte të qartë. Ishte hera e parë që e shihja fytyrën e tij, me ato tipare karakteristike të Nolëve, veç mustaqet i kishte të trasha, veshur allafrënga, me kostum e kravatë. Nga mënyra si qëndronte, nga vështrimi burror, nga njëfarë sigurie në vetvete, ndihej si të thuash pesha e personalitetit të tij. Ishte qytezalliu i kahershëm, me trupin në Trakë dhe rrënjët në shkëmbinjtë, Kolonjës. Te ky mendim më çonin dhe rrëfimet, që po niste të tregonte nënë Stavrulla për të. Ajo të magjepste me devocionin që kishte ndaj të vjehrrit, me vërtetësinë e detajeve që zbulonte, me bindjen për ato që thoshte, me tonin sa të aq dhe nostalgjik për të kaluarën. Vitaliteti saj, në të folur, në gjeste, në lëvizje të bënte të harroje këtë mes ekzistonte mosha, se ajo po i afrohej të nëntëdhjetave, të harroje se te kjo grua shtatulët, dhe e mbledhur, me fytyrë të brazduar nga rrudhat, koha ishte në gjende të vepronte akoma. Unë gati u shastisa nga tingujt që lëshonte gjuha e saj. Ishte një shqipe që gurgullonte nga gjoksi i Qytezës, shpërndante hire dhe përftonte kuptime, të cilat vetiu ktheheshin në lidhje shpirtërore në mes nesh. Ishte shqipja me të cilën qe mëkuar Noli, një shqipe plot nerv, burrërore e delikate, që thërriste e këndonte në gojën e kësaj shqiptarke të Trakës. Në Qytezë u lindsh„ po këtejza u madhova e u martova zu të më tregonte pastaj nënë Stavrulla. Kur u martuash me Jorgon, Fan Noli na dërgoi kartë të vemi në Amerikë. Jorgoja punonte atje e të rronim tok me të. Se kish mallë për të tijët, po im vjehrr nuk desh. E para e punës se Jorgon e kish djalë të vetëm; pastajza se nikoqiri i madh e dijë ç’është Amerika veje, po s’dije si ktheheshe e a ktheheshe? Mua për vete, pse të gënjej ma kish qejfi. Jeta këtu aherna ishte jetë qeni. Mos vështro Kipselin siç është tani. Kur ardhmë ne këtu, gjithë vendi rreth rrotull ishte batak, kënetë dynjaja e të hanin ret (rnushkonjat). Ato të kllisnin sëmundjen në trup dhe vdisnin. Kështu vdiq dhe jetëshkurtri Stilianosi, i vëllai Jorgos, në vërsën më të mirë, tetëmbëdhjetë vjeç. Rrojtëm aherna për dy mote nëpër çadëre, në mes të ujërave dhe gomareve. Ja, vështro, ata mure atje, ajo është tërë shtëpia e prokopia e Dhimitër Mavromatit, që ngriti këtu, pas moteve të para. Rronim në një konak, pastajza shtoi dhe një tjetër, si mblodhi mendjen se s’kish pse të mbante shpresa të kthehej në Qytezë. Ishte e thënë të mbeteshin muhaxhirë këtu. Të gjithë shqiptarët e shqiptarkat, që erdhën e u ngulën në Kipsel ishin nga Qyteza, sikundër jemi dhe ne sot e kësaj dite.
Im vjehrr qëndronte në krye të tyre, sido nga trupi vijë mesatar, po mend e urtësi kishte plot, prandajza, sa rroi ishte mydyr i fshatit e fjala i dëgjohej në hyqymet. Pa po ishte dhe psalltës dhe ashtu si në Qytezë, merrej punërat e kishës. Jipte e merrte me dhespotërit që venin e vinin, se të thuash të drejtën ishin ca kohëra që nuk na vështronin me sy të mirë. Nuk dojë të dëgjonin emrin e Fan Nolit. E thirri një herë nikoqirin një nga dhespotërit, që kish qenë në shkollë me Theofanin dhe ia shau të vëllanë në sy të tjerëve. Ai si e dëgjoi, ia dha xhevapin fët e fët dhe s’u ndie më dhespoti. Se nikoqiri e desh shumë të vëllanë, jo vetëm se e kish vëlla, po se Theofani ish për t’u dashur. Edhe Theofani kësisoj për Dhimitrin. I çonte letra, para, rrobe aq sa mundte, se dhe ai s’kish kushedi se çfarë. Perëndia të dy vëllezërve ua kish ndarë të mirat, njërit i punonte shumë mendja, tjetrit krahët. Nikoqiri ish punëtor i madh, dhe sido që s’kish gramatikë, ai i vuri të gjitha ç’i duhen shtëpisë: me ara, me bafshe, me deleza, me kukule. Prandajza e vranë hallet, vdiq në vërsën më të mirë të burrit. Aherna sapo kish filluar lufta e fundit… Unë e di sa e kam dashur dhe nderuar nikoqirin. Po dhe ai mua më desh, se ai më kërkoi nuse për të bir.
Margjinërit, nga vi unë nuk ishin shtëpi e parë, si Mavromatët, po e patën për nder të madh që më dhanë në derë të tyre. Tek këta erdha vashëzë, u bëra mëmë e u plaka siç më vështron. Gjynah nga perëndia të qahem!
Dy gratë më pas hynë brenda në shtëpi dhe unë mbeta në hajat me papa Dhimitrin. I lartë e i hollë, me mjekër të lëshuar mbi gjoks, me ca sy të butë e vështrim të qetë, veshur me një anteri në blu të çelur, ai nuk ngjante drejtpërdrejt nga Nolët, as nga gjyshi, as nga vëllai i tij peshkop. Urata që s’i kish mbushur të pesëdhjetat, ishte më shumë një prift fshati, si në pamje e aq më tepër në mentalitete. Dhe kjo u kuptua nga gjithë biseda që Papa Dhimitri kish kryer një shkollë të mesme teologjike dhe duke qenë stërnipi i Nolit, nuk e kish pasur të lehtë. Në një mënyrë a në një tjetër i kishin rënë në qafë. Dhespotët e të tjerë nuk do ta harronin se ç’kishte bërë i vëllai i gjyshit të tij për të krijuar një kishë shqiptare. Këtë gjë urata nuk e thoshte, jo vetëm se nga natyra ishte fjalëpakë, po me sa kuptova etika e priftit nuk ia lejonte të hynte në këto biseda.
— Kam tre fëmijë, tha ai greqisht me në zë të druajtur. Dy djem e një vajzë. Njërit prej djemve ia kam vënë emrin Theofan. Ai është Fan Noli i gjallë. Duam t’i ngjajë xhaxhait të madh nga mendtë, se nga të parët ka marrë shumë nga nëna. Shpresojmë se vatra e Nolëve të mos shuhet. Të ketë një derë të tyre, ku shqiptarët që e duan dhe e nderojnë Fan Nolin të vijnë e të trokasin, paçka se jemi larg këndej. Kaloi një kohë në heshtje. Papa Dhimitri rrinte i menduar. Pastaj shtoi:
– Kemi këtu dhe disa antika me vlerë nga Qyteza. Kur ikëm muhaxhirë, i ngritëm nga kisha e fshatit të gjitha ikonat e vjetra. Në radhë të parë morëm ikonën e shenjtorit tonë Shën Gjergjit. Pastaj dhe kambanën, një kambanë e derdhur në vitin 1806. Biseda kalon nga Qyteza te Shqipëria. Urata pyet për jetën, për njerëzit; në fillim duket pak i rezervuar dhe nuk para beson kollaj, po më vonë sikur ngrohet, dëgjon me interes dhe qeshin sytë. Më pëlqen, – thotë, të vij, të shoh vendin nga kemi ardhur. Tua mësojmë udhën dhe fëmijëve…
-Të urdhëroni!
– Po unë jam prift?
— S’ka gjë se jeni prift.
– Dua të vij kështu, me raso, me kamillaf, me mjekër
— Si të keni qejf, mjafton të vini.
Ju faleminderit, — thotë dhe sytë i qeshin me një çiltërsi që të bën për vete. Biseda jonë për Nolët nuk reshti as gjatë kohës kur u ulëm të hamë drekë. Kishin shtruar në kuzhinë, ku orenditë fshatare trazoheshin në ato qytetare.
— Mirseerdhe, mor bir dhe të bëftë mirë! — tha nënë Stavrulla duke bërë kryq. Shembullin e saj e ndoqën dhe i biri me të renë. Këtu do të hash si në fshat – shtoi priftëresha buzëgaz. Dhe vërtet në tavolinën e madhe u shtruan me radhë qengji i pjekur, byreku, djathi i njomë, kosi i kulluar, hudhrat e reja… dhe natyrisht vera me ngjyrë qelibar, e bërë vetë, që e kishin nxjerrë nga butet e shtëpisë.
– Shëndet e vërtet! – Ngriti gotën i zoti i shtëpisë, duke shqiptuar me një lehtësi të çuditshme këto dy fjalë shqip. Vura re se ai e kuptonte gjuhën e nënës, por druhej se nuk e fliste mirë dhe heshte.
– Pulë (gjysh) e kishim peshkopin, po për të njohur s’e njohëm njëherë, thotë me keqardhje priftëresha, e cila rrinte më shumë në këmbë. – Greku këtu s’e doje dhe ai mbeti nëpër botë. Botës i bëri të mira, ne asgjë s’na bëri, veç na la emrin e mirë…
-Pse i pak është emri? – ia priti plaka. Po të mos kish puli atë emër që kish, as ne nuk do të na nderonin siç ‘na nderojnë. As ky burrë me skoli nuk do të kishte ardhur nga Shqipëria të na piqte e të na thoshte ato fjalë të mira që na tha. Prifti dëgjonte me vëmendje dhe kësaj here tundi kokën, duke u kthyer nga unë. Plaka ndërkaq më shumë fliste e tregonte sesa hante. Ajo ishte jo vetëm e ndërgjegjshme, por dhe krenare, që kishte hyrë nuse në derë të Nolëve. Pastaj, meqë fjala vërtitej rreth së kaluarës, jeta e plakës s’mund të merrej me mend jashtë saj. Isha vashë e re aherna kur rronte Stilianoi, — filloi të rrëfente rishtazi ajo. Ja, sikur të ishte aty, në vendin e zotërisë tënde, burrë i dukur shumë, fytyrëbardhë, vetulla e flokë të zinj, hundën e drejtë, qe esmer si Theofani. Vishej resmi me jelek të kuq, të qëndisur e me fes prapë të kuq në kokë. Im vjehërr rrëfente për të jatin se siç e mbante veten, mbante dhe shtëpinë, donte rregull dhe paqllëk. Ishte sqimëtar e buzëhollë, dojë që të gjithë të shtëpisë të vështrojnë atë prandaj i thonin dhe xhani i Nolëve. Në fshat e vinin në bashin e burrave. Skoli të madhe s’kish, po i dijë të gjitha dhe kuvendin dhe vivllat. Politikën e desh, po me masë, se thosh, është si zjarri, kur s’di ta përdorësh, të djeg. Marien, të shoqen, nuk e kam arritur, po thonë se ishte zonjë grua, nikoqire e madhe, e shkuar me të gjithë, zemrën e kish kambanë. Trembëdhjetë fëmijë bëri; por si rrëfejnë kishe qejf ta vështroje, e drejtë selvi, bardhoshe, me flokë të verdha, gjithë nur, si Maria e Galloçëve! Edhe Theofanin e kam me të dëgjuar, po sa kam dëgjuar për të, s’kam dëgjuar për asnjë qytezalli. Në gojë e mbanin dhe e mbajnë sado që ngahera rroi larg. Thonë e rrëfejnë plot, po kush i mban mend të tëra. Kur vajt për herë .të parë në skoli, s’e merr vesh dhaskallosin (mësuesin) se dhaskallosi flit greqisht. Ai greqisht, Theofani shqip. Bëj ta kthejë dhaskallosi, po ai kish kokë të tij. Theofani e di sa shkopinj ka ngrënë. S’desh që s’desh të flasë greqisht. Po pastajza kur mësoi shkronjat i kish aq qejf, sa i zografiste dhe në qeramidhe. Në gjimnazio të Adrianopolit vajt me shallvare, me poture. Shokët e qeshën dhe ai pastajza i hoqi.
Një mot e dy, para se të vdes, Maria, sikurse ta dijë vajt me të shoqin dhe vajzën e vogël, Sulltanën, në Sofje të Bullgarisë dhe e poq të bir. Thofani kish ardhur nga Amerika të mëshonte shqip dhe shqip mëshoi. Maria u mallëngjye shumë kur e pa dhe e dëgjoi të birë. Stilianoi bile i prishi punët me të. Këtë nuk di ta shkoqis mirë. Ca thonë se i erdhi liksht, kur e pa të birë të nxirosur me rrobat e priftërisë. Ai e kish çuar të bëjë skoli të madhe e jo për prift. Ca të tjerë thonë se i jati me të bir u zunë për politikë. I biri i tha se do të vinte në Qytezë e të bënte luftë për Shqipëri. Stilianoi s’desh, se i dijë mirë punët e andrallat e politikës në ato anë ku turku e greku haheshin si macja me miun. Me një fjajë, në vend të çmalleshin, u hëngrën. Ku ta dinin, të gjorër, se nuk do të piqeshin më!
Pas drekës u kthyem prapë te hajati para shtëpisë. Këtë herë ia arritëm disa nga pleqtë e fshatit Kipseli që nuk ka më shumë se dyqind shtëpi, banohet i tëri nga qytezallinj. Është një tjetër Qytezë, po më e vogël se ajo Feresit dhe Tiqeros dhe më kompakte se ata. Pleqtë vijnë mee dëshirë të takohen, jo vetëm për t’i uruar vëllait të ardhur nga larg mirëseardhjen, por dhe për të biseduar si vëllai me të vëllanë, për të folur shqip, për të marrë vesh edhe ç’bëhet andej nga vendi i tyre i vjetër. Secili e tregon si ngjarje të rëndësishme kur ka takuar rastësisht ndonjë shqiptar në Ksanthi a në Komotini, në Selanik a në Athinë. E njoha nga maqina, nga ç’kish të shkruar prapa dhe përpara, thotë një nga këto burra të vjetër që ka ardhur. I vajta e i fola, e sa i fola shqip, iu hodhmë në qafë njëri-tjetrit. Na u ndezë të dyve gjaku dhe të s’kishim ndarë. U mblodhën aq njerëz sa hajati nuk nxinte e megjithatë kuvendi u bë. Kur Theofani u kthye prapë në Amerikë, tha një nga pleqtë veshur me poture e me xhaketë qytetare, zu të nxjerrë një gazetë, «Republika» e pagëzoi. Këtë gazetë ia çonte të vëllait, Dhimitrit, dhe disa fshatarëve të tjerë këtu në Kipsel. Fjala nxori fjalën dhe biseda sikur u nxeh, kur dikush tha se pasi doli Noli për herë të fundit nga Shqipëria, hyri në Greqi dhe kaloi fshehurazi nga viset e Trakës. Por askush s’dinte të thoshte se në ç’fshat qëndroi, veç shtonin se kishte fjetur këndej një natë, se kishte pjekur e qe çmallur me disa nga të Qytezës. Të vëllanë s’e kishte pjekur dot. Kishte ardhur e kishte ikur si në ëndërr! Sigurisht, nuk ka asnjë të dhënë që Fan Noli të ketë kaluar nëpër Greqi në vitet ’20. Por dëshira, e bashkëfshatarëve të tij për ta parë e për ta takuar ka qenë aq e madhe, sa qenë krijuar dhe gojëdhëna, që shtegtonin pastaj nëpër shqiptarët e Trakës. Noli për ta ështe bërë legjendë! — Kjo është krushka Melpomeni i Haxhimajollëve, – dëgjoj zërin e lartë të nënë Stravullës që hyri në mes burrave tok me një plakë të vjetër sa veten, veshur me të zeza dhe me shami lidhur në mjekër. Dikush liroi vedin dhe ato u ulën.
– Dhimitrin, -tha plaka e sapoardhur, të vëllanë e Theofanit e kishim dhëndër Mavromatërit dhe Haxhimaiollët qenë derë e parë në Qytezë. Po Mavromatërit kishin më shumë mend se ne, se u dhanë pas shkronjave dhe kishës, kurse Haxhimajollët pas pasurisë. Po pasurinë njeriu nuk e ka të sigurt e s’e mban me vete si diturinë. Ja, erdhi muhaxhirllëku dhe na vrau, na bëri si gjithë të tjerët. S’jemi si kemi qenë, vanë të giitha me Qytezën! O, lele!
Vonë, shumë vonë, kur njerëzit zunë të rrallohen dhe në oborr po binte mbrëmja, unë mbeta për pak kohë në hajat me nënë Stavrullën. Ishte kënaqësi e madhe të rrije me të. Ajo ma kishte marrë dorën dhe ma mbante në mes të duarve të saj të reshkura. Më vështronte me ca sy të malluar e kureshtarë, me dashuri prej nëne. Dhe kishte aq përkëdhelje e dhimbsuri në atë shikim, aq përkujdesje e çiltërsi njerëzore sa më vinte të mbështesja kokën në gjoksin e saj. S’di ç’ishte kjo lidhje e vetvetishme, ky komunikim shpirtëror, që u ndie aq shpejt mes nesh! Thua të ishte Noli? Të ishte Qyteza? Të ishte gju-ha?
— Kur jam vetëm,- dëgjoj si një pëshpëritje zërin e saj të shtruar, — ç’të bëj, rri dhe këndoj me vete. Më mirë të këndosh se sa të qash… Na shkuan motet, u plakmë: Motet s’do të na presin ne. Si është puna e njeriut! Këndej rrojmë dhe shpirtin në Qytezë e kemi. Sa e sa herë më del në ëndërr. Më del sidomos ajo qershia që kishim te porta e shtëpisë së babait.
Për një çast ajo plakë e ronitur dhe e kruspullosur nga koha u kthye në një qënie të menduar dhe enigmatike. Vështronte përpara, me një pamje të menduar, ndërsa sytë vetëtinin në mugëtirën e mbrëmjes.
-Tani do të iki te im shoq. Shkoj dhe i ndez kandil para se të ngryset. Po dhe flas me të, se në vërsën time njeriu flet me të gjallët dhe të vdekurit. Shkoj çdo qindi, se këtu afër është. Dua pa ia ndez kandilë, ma kërkon shpirti. Se ia them zotrisë tënde, shumë jemi dashur me njeri-tjetrin.
Po mua kur të iki, kush do ma ndezë kandilë.
Pyetja mbeti pa përgigle, jo vetëm se ajo u ngrit e iku shpejt, po dhe unë s’arrita t’i lidh fjalët. Isha gati i përhumbur. Sa isha çliruar nga disa emocione, më kishin mbërthyer të tjera. Ç’ishte kjo që bënte çdo mbrëmje. plaka e Mavromatëve me të shoqin? Më duket më shumë sesa një rit fetar, ishte një ndjenjë e thellë njerëzore, një lidhje e fortë shpirtërore. Lidhja e dy qytezallinjve, që s’duan të humbasin njëri-tjetrin në, vend të huaj. Ky ishte dhe kujtimi fundit, po ndoshta më i bukuri, që mora me vete nga shtëpia e Nolëve në Kipsel. Tië nesërmen u ngritëm shpejt dhe u nisëm përsëri për rrugë.
-Mirëvafsh! Të fala satëme!
Zëri i plakës më gjëmonte në vesh dhe s’mu nda gjatë tërë udhëtimit derisa arritëm në Parathimi. Parathimia është një ngulim tjetër me shqiptarë, diku afër Komotinisë, një fshat i vogël me rreth një mijë banorë.
Duket që nga larg, dhe ai si Kipseli, ngritur mbi një kodër, me shtëpi të hijshme dhe toka të punuara përqark. Të gjitha familjet shqiptare në Parathimi janë nga Alltentashi më kishte thënë Panajoti. Njihen si punëtorë; por mbahen dhe për të pashëm dhe flasin një shqipe më të qartë e më të ëndshme se fshatrat e tjera.
I ndjeva këto kur zbritëm në fshat dhe u takuam e nisëm të bisedojmë me njerëzit. Ata sapo dëgjuan që kishim ardhur, rendën të na përshëndetnin. Nuk qëllon rëndom të shkelë një shqiptar nga Shqipëria në Parathimi. Shkuam në shtëpinë e Jovan Arabaxhiut, nga ana përtejme e kodrës. Plakun, që ishte prej burrave më të vjetër të fshatit, e gjetëm shtrirë në divan. Më shumë se i sëmurë, qe i drobitur nga pleqëria e thellë. E, megjithatë, mori të ngrihej në këmbë, kur diç i tha i biri në vesh për ne.
-E ndjejta, e ndjejta,- ia pat plaku me zë të lartë dhe fytyra iu gjallërua. U ngrit ndenjur, hoqi kasketën nga koka dhe na ftoi të uleshim në krye të vendit. Na vështronte dhe donte të fliste, por vija re se mallëngjimi nuk e linte.
– Ta gëzoni shtëpinë e re, i them, sepse vërtet ajo sapo ishte ndërtuar dhe llamburiste nga gëlqerja dhe nga dyert e sapo zdrukuar.
Plaku qeshi nën buzë dhe foli me një ton giysmë qesëndisësh, gjysëm të trishtuar,
– Haristo, haristo shumë! Pas tri kurbetesh ngritëm dhe ne Arabaxhinjtë një shtëpi për të qenë. Pulët tanë vanë në Vilajet, ne ardhmë në Elladhë. Bijtë tanë vanë gjer në Allamanj. E përse? Për bukë të gojës dhe për të ngritur këtë shtëpi. A nuk është kosto e rëndë kjo: Kurbet pas kurbeti, halle pas hallesh dhe jo një e dy, po disa breza të Arabaxhinjve! Kam frikë se kur të vdesim ne të vjetrit, gzanët tanë do ta harrojnë nga ardhmë e kur harron, aherna humbet fara… Kudo dhe këtu, po ai shqetësim, po ato ankesa, po ajo frikë për të ardhmen.. S’ka gjë më të papërballuehme se koka në vend të huaj. Dhe për këtë gjë tregon dhe xha Jovani:
Saqë nga Alltentashi, ardhmë këtu. Aherna Parathimia ishte çiflik. Kishim tre bejlerë e tre zotër, arhondër. Kënetë dynjaja, të pinte gjakun gomarja, rronim nëpër çadra dhe mbaheshim me një krodhë bukë. Pastajza Venizellosi, si mori para nga turku për tokat tona që shiti në vilajet, na ndau dhe ne ca. Me këto blemë dherat këtu ku jemi. Ç’është e drejta, shtëpi gjer vonë nuk ngrinim, se na mbante shpresa se s’do të qëndronim gjatë e do të ktheheshim në Alltentash. Po vanë ato ëndrra. Ndejtëm përgjithnjë. Ç’të bënim? Me bejlerët shkuam keq që në krye, po ama që në krye rrëfyem se jemi burra e nuk lëmë njeri të na marrë këmbë. Njeri nga tanët, i këputi një fishek shqiptari beut dhe e la në vend. Aherna gjithë ç’ishin rreth e rrotull thanë, trima të bukur qënkan këta shqiptarët! Dhe jo vetëm trima, po dhe besali dhe nikoqirë. Rrëfimet e plakut ndiqnin njëri-tjetrin dhe vetëm pasi nusja e të nipit na solli verë dhe tokëm gotat, marr ta pyes, jo pa qëllim. Cili fshat ishte më i madh. Qyteza apo Alltëntashi! Alltentashi e asnjë tjetër! – përgjigjet xha Jovani. Vendin e kishim më të bukur, dherat më të pjella njerëzit bukuria vetë, shqipja jonë si ajo.
– Kam dëgjuar, – e ngacmoj me të qeshur, se dy palët shqip flisni e prapë s’merreni vesh. Tregojnë se një qytezalli thotë një të Alltentashit «Ec e ndreqe kalin” dhe ai fshatit tuaj në vend që t’i vërë pajimet, i vë lule!
Të gjithë ia plasën gazit, por plakut s’i erdh mirë e tha:
E ditke dhe zotrote këtë të rreme të qytezallinjve ?
Qyteza nxori Nolin – hidhet i biri i xha Jovanit. Ne vetëm reshperë e delarë (bari delesh) kemi nxjerrë.
A, thërret plaku, Noli nuk futet në këtë hesap. Ai është tërë tonë. Burrë si Theofan Noli i ka të rrallë shokët edhe në Ellandë. Foli në gjithë gjuhërat e dheut. Pastajza, kush ktheu fjalët e perëndisë në gjuhën tënë? Në pashkët e sivjetme në kishën e fshatit tonë u këndua ungjilli shqip. Të vështroje, sa u gëzua njerëzia. Edhe gzanët e dëgjuan.
Ishte vërtet një ngjarje gati e pabesueshme, kjo që thoshte xha Jovani: shqiptarët e Trakës kishin filluar, në mes detit grek, të këndonin në kishë në gjuhën e tyre amtare! Kështu ata nderonin edhe kujtimin e Nolit. Ndihesha i mbushur plot e përplot me mbresa atë natë maji tek ktheheshim për në Feres. Sytë dhe gjoksin i kisha të ngrohtë. Një ditë të tërë përballë dallgëve të mallit, në mes mendimeve që regëtinin nga shpresa, po dhe para shqetësimit e frikës të hijeve të natës, që po binin mbi këtë bashkësi!
