Turqia do të mbajë zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare më 14 maj.
Ato mund të rrëzojnë presidentin, Recep Tayyip Erdogan, dhe Partinë e tij për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP), të cilët kanë qeverisur për 20 vitet e fundit.
Erdogan dhe AKP kanë lënë një gjurmë të thellë në vend – duke zgjeruar rolin e Islamit në shtetin tradicional laik dhe duke rritur ndikimin e Turqisë jashtë vendit. Por vitet e politikës ekonomike dhe një tërmet vdekjeprurës i shkurtit kanë minuar besimin te Qeveria, duke bërë që shumë votues të vënë në pikëpyetje reputacionin e administratës kompetente që tradicionalisht ka qenë qendrore për apelin e AKP-së.
Pas dy dekadash, largimi i Erdoganit është i vështirë të imagjinohet.Sondazhet sugjerojnë se ai mund të mposhtet nga një kandidat i opozitës, por ekziston besimi se ai do të bëjë gjithçka që duhet për të qëndruar në pushtet, duke përdorur avantazhet e tij në detyrë për të arritur një fitore të ngushtë ose për të sfiduar rezultate të pafavorshme. Pjesa më e madhe e ankthit rreth garës presidenciale të Turqisë – dhe se si Erdogan do t’i përgjigjet rezultateve të saj – është pasojë e pozicionit të tij unik në historinë politike turke.Është e vështirë të imagjinohet që Erdogan ta pranojë me hijeshi humbjen, sepse do të ishte e paprecedentë.
Jo vetëm që Erdogan është presidenti i parë turk që zgjidhet nga populli në vend që të zgjidhet nga parlamenti, por ai gjithashtu ka mbikëqyrur transformimin e vendit nga një sistem parlamentar në një sistem presidencial.Ndërsa shumë nga 11 paraardhësit e emëruar të Erdoganit erdhën dhe shkuan pa bujë, ata pak që – si ai – mbështeteshin nga një parti politike masive prireshin të qëndronin në detyrë derisa të largoheshin nga ushtria ose të përballeshin me një vdekje të papritur.
Themeluesi dhe presidenti i parë i Turqisë, Mustafa Kemal Ataturk, vdiq në detyrë në moshën 57-vjeçare relativisht të re, me gjasë për shkak të stilit të tij të vështirë të jetesës.Pasardhësi dhe i besuari i tij i ngushtë, Ismet Inonu, shërbeu 12 vjet, derisa Partia Popullore Republikane (CHP) – të cilën ai dhe Ataturku e drejtuan – u mund nga një fraksion separatist i quajtur Partia Demokratike në vitin 1950 në zgjedhjet e para relativisht të lira dhe të ndershme në Turqi. Demokratët kritikuan shtetin pushtetar, laik dhe vlerësuan sipërmarrjen private, dhe janë mbajtur nga politikanë si Erdogani si demonstrim i lidhjes natyrore midis politikës së qendrës së djathtë dhe demokracisë në Turqi.
Vendimi i Erdoganit për të mbajtur zgjedhjet më 14 maj, në përvjetorin e fitores së demokratëve ndaj CHP-së, synon të theksojë këtë lidhje. Inonu, tashmë 65 vjeç në vitin 1950, pranoi humbjen e madhe të partisë së tij, por zgjodhi të mos tërhiqej nga politika. Ai vazhdoi të drejtojë CHP-në për 22 vjet të tjerë derisa më në fund u detyrua të largohej nga një konventë partiake të vitit 1972 – hartuar nga Bulent Ecevit – i cili kishte kaluar gati një dekadë si pasardhësi në pritje. Inonu vdiq një vit e gjysmë më vonë.
Megjithëse ai nuk u bë kurrë president, Ecevit do të mbetej një figurë kryesore në politikë edhe për tre dekada të tjera, duke udhëhequr CHP-në derisa u ndalua pas një grushti shteti ushtarak në vitin 1980. Më vonë, ai do të kryesonte një parti pasardhëse besnike ndaj tij. Udhëheqësi i demokratëve, Celal Bayar, shërbeu si president për një dekadë derisa u largua nga një grusht shteti ushtarak në vitin 1960.
Pas tij, ai u dënua me vdekje së bashku me disa ministra të qeverisë. Megjithatë, udhëheqësit e grushtit të shtetit ia ndryshuan dënimin për shkak të moshës së tij të shtyrë. Bayar dhe shumë nga demokratët e mbijetuar kaluan pjesën më të madhe të pesë viteve të ardhshme në burg. Ata demokratë që nuk ishin në burg gjatë fillimit të viteve 1960 formuan Partinë e re të Drejtësisë, të udhëhequr nga Suleyman Demirel. Ky i fundit tregoi se ishte një politikan dinak dhe do të ruante kontrollin mbi partinë dhe pasardhësit e saj për gati katër dekada.
Zgjedhjet parlamentare në vitet 1960 dhe 1970 u zhvilluan midis një fraksioni të qendrës së djathtë të udhëhequr nga Demirel dhe një grupi të qendrës së majtë të mbështetur nga Ecevit. Në nivel presidencial, megjithatë, ushtria mbeti në kontroll. Kushtetuta e miratuar pas grushtit të shtetit të vitit 1960 thoshte se presidentët duhet të zgjidhen nga parlamenti për një mandat të vetëm shtatëvjeçar dhe se mandatet e njëpasnjëshme ishin të ndaluara.
Tre presidentët e kësaj epoke – Cemal Gursel, Cevdet Sunay dhe Fahri Koruturk – ishin ish-gjeneralë ose admiralë. Paaftësia e përplasjes së fraksioneve politike në parlament për të zgjedhur një president të ri në fund të mandatit të Koruturk në vitin 1980 ishte ndër faktorët e shumtë që inkurajuan ushtrinë të fillonte një grusht shteti të ri atë vit. Kjo bëri që të kishte një shpërndajre të parlamentit, një kushtetutë të re dhe një tjetër gjeneral, Kenan Evren, si presidenti i shtatë i Turqisë.
Regjimi ushtarak shpërndau CHP-në dhe Partinë e Drejtësisë. Ai gjithashtu ndaloi Demirelin dhe Ecevitin të merreshin me politikë.
Në teori, kjo mund të kishte lejuar të shfaqeshin fytyra të reja në skenën turke, por Demirel, Ecevit dhe politikanë të tjerë rifituan të drejtat e tyre politike në një referendum të vitit 1987.
Gjatë mungesës së tyre, qendra e majtë u mbajt së bashku nga djali i Inonut, Erdal, të cilit i mungonte karizma e Ecevit dhe qendra e djathtë u dominua nga Partia e Mëmëdheut, e udhëhequr nga miku i vjetër i Demirelit, Turgut Ozal.
Kur Evren doli në pension në 1989, Ozal u bë presidenti i parë civil i Turqisë që nga viti 1960. Sezer fillimisht ishte pengesa kryesore për ushtrimin e autoritetit të Erdogan dhe AKP-së, duke vënë vazhdimisht veton ndaj projektligjeve dhe duke bllokuar të nominuarit për postet kyçe. Kur mandati i Sezerit përfundoi në vitin 2007, AKP e zëvendësoi atë me një të sajin, Abdullah Gul.
Me Gul në detyrë, AKP ishte në gjendje të konsolidonte pushtetin mbi burokracinë dhe gjyqësorin. Megjithatë, pushteti u përqendrua me Erdoganin dhe aleatët e tij të ngushtë dhe jo me Gul. Në një rast të dukshëm, kur kreu i Dhomës së Avokatëve të Turqisë mbajti një fjalim duke kritikuar qeverinë, Erdogan doli me forcë nga dhoma me presidentin që qëndronte pas tij. Nuk ishte befasi kur vetë Erdogan zgjodhi të kandidonte për president në zgjedhjet e para të drejtpërdrejta presidenciale të Turqisë në 2014 dhe Gul qëndroi mënjanë pa luftë.
Erdogan ka transformuar zyrën e presidencës. Gjatë mandatit të tij të parë – kur roli i kërkonte atij të ndërpriste lidhjet me partinë e tij – ai ndërhyri shpesh në vendimmarrjen e qeverisë dhe veproi në një mënyrë partiake që shumë ekspertë ligjorë besonin se ishte e ndaluar.
Një referendum i vitit 2017 i mbështetur nga Erdogan miratoi ndryshimet kushtetuese që eliminuan zyrën e kryeministrit dhe e kthyen Turqinë në një sistem presidencial që Erdogan argumentoi se do të siguronte qeverisje më efektive.
Gjatë mandatit të tij të dytë, Erdogan ka përdorur autoritetin e tij të sapogjetur për t’u ndërhyrë në disa sektorë të shoqërisë që mbetën disi autonome. Presidentët turq të vendosur pas grushteve të shtetit ose të mbështetur nga ushtria ishin në gjendje t’i sillnin institucionet sipas vullnetit të tyre, por atyre u mungonin partitë politike për t’u lidhur me publikun. Presidentët që udhëhoqën partitë politike, ndërkohë, gëzonin mbështetje popullore, por kurrë nuk patën një ndikim kaq të drejtpërdrejtë mbi të gjitha institucionet shtetërore.
Erdogan është unik në atë që ka kontrollin shtetëror dhe një numër të konsiderueshëm ndjekësish që nuk duan ta shohin atë të heqë dorë nga pushteti. Nëse ai humbet zgjedhjet e muajit të ardhshëm, ka të ngjarë të jetë me një diferencë të ngushtë. Dhe, në moshën 69-vjeçare, ai do të ishte relativisht i ri në krahasim me udhëheqësit e kaluar turq në fund të karrierës së tyre.
Me pak fjalë: Erdogan ka pak modele se si të heqë dorë paqësisht pushtetin. I vetmi president turk që u largua vullnetarisht nga posti, ndërkohë që ende zotëronte pushtet dhe ndikim të krahasueshëm me atë të Erdoganit, ishte Inonu në vitin 1950.
Ky tranzicion doli të ishte i vështirë: Partia Demokratike dhe mbështetësit e saj ishin shumë të indinjuar me Inonun dhe CHP-në. Në vitet që pasuan, demokratët fitimtarë kapën pronën e CHP-së dhe ndoqën penalisht një nga djemtë e Inonut për vrasje me automjet mbi baza të dobëta. Demokratët organizuan gjithashtu banda mbështetësish për të sulmuar mitingjet e Inonut. Grushti ushtarak i vitit 1960 që hoqi demokratët nga pushteti erdhi pasi dukej se partia po përgatitej të mbyllte CHP-në.
Erdogan duket se i pëlqen të identifikohet me demokratët dhe keqtrajtimin që ata patën nga ushtria. Megjithatë, mund të jetë kujtesa se si demokratët e trajtuan Inonun dhe kundërshtarët e tjerë të mundur, ajo që ka ngritur rrezikun e humbjes në mendjen e Erdoganit.
Opozita aktuale turke e akuzon shpesh atë si një diktator të korruptuar, gjë që ka mundësi që ai ose familja e tij mund të përballen me ndjekje penale pasi të dalë nga detyra. Erdogan qartazi i merr seriozisht këto akuza: liderët e opozitës janë gjobitur dhe ndjekur penalisht për deklaratat e tyre.
Për të lehtësuar frikën e Erdoganit për një humbje dhe gjithçka që mund të sjellë, partitë opozitare të Turqisë do të bënin mirë të shmangnin denoncimet ndaj presidentit dhe të krijonin një mesazh pozitiv që u shpjegon votuesve hapat pozitivë që do të ndërmarrin sapo të jenë në pushtet. Kjo ishte pjesë e strategjisë së CHP-së në fushatën e saj të suksesshme për kryebashkiakun e Stambollit 2019.
Kundërshtari kryesor i Erdoganit, kreu i CHP-së, Kemal Kilicdaroglu, bëri emër si kritik i AKP-së. Që nga emërimi i tij ai ka përzier një agjendë pozitive me premtimet për t’i dhënë fund korrupsionit. Ai është fokusuar në çështjet e xhepit dhe mirëqenies sociale, ndërsa ka theksuar se do t’i japë fund fluksit të parave në një klikë të fuqishme kompanish pro AKP-së. Por, për Erdoganin, të qenit i pari që arrin kaq shumë pushtet ka kërkuar vizion dhe imagjinatë.
Pyetja është nëse ai mund ta imagjinojë gjithashtu të jetë i pari që bie nga froni.
“Foreign Policy”
