TN fillon botimin e një sër shkrimesh nxjerr nga libri i kryeministres së hekurt të Izraelit Golda Meir, “Izraeli im”.
Libri është një shpejgim i historisë se Izraelit dhe konfliktit historik me Palestinën, shkruar nga një prej aktoreve më të rëndësishme të kësaj bashkëjetese shpeshe herë të përgjakshme.
Nuk më kujtohet shumë ajo fëmijëria ime e hershme në Rusi, ato tetë vjetët e mia të para, por mendoj se edhe ato pak vjet janë të rëndësishme për atë që sot quhen vite të formësimit në jetën e një njeriu. Prandaj, është tragjike që kam shumë pak kujtime të mira a të lumtura nga ajo kohë.
Çka është sionizmi?
Shumë është shkruar deri më sot për lëvizjen sioniste, ndërsa në të ardhmen sigurisht se do të shkruhet edhe më shumë. Ndërkohë, shumica e njerëzve së paku mund ta paramendojnë se çka është sionizmi. Ata e dinë se këtu është fjala për kthimin e popullit hebraik në vendin e paraardhësve të tyre – në shtetin e Izraelit, siç quhet ai në hebraishte. Por, edhe sot, gjithkush nuk e ka të qartë faktin se kjo lëvizje e rëndësishme lindi spontanisht dhe, pak apo shumë, njëkohësisht në pjesë të ndryshme të Evropës nga fundi i shekullit XIX. Kjo i gjasonte dramës që njëkohësisht shfaqej në teatro të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Tema e saj: i ashtuquajturi problem i hebrenjve, i cili është në fakt problem i të krishterëve, ishte pasojë e humbjes së atdheut nga hebrenjtë. Problemi nuk mund të zgjidhej aq gjatë, derisa hebrenjtë të mos fitonin sërishmi atdheun e tyre. Natyrisht se ai vend mund të ishte vetëm Sioni (në hebraishte Zijjon, kështjellë në Jerusalemin e vjetër), vend ky nga i cili qenë dëbuar hebrenjtë gati para dy mijë vjetësh. Sioni ishte gjithmonë seli shpirtërore e hebraizmit. Derisa isha vajzë në Pinsk, deri në përfundimin e Luftës së Parë Botërore, Sioni ishte sall një krahinë e shkretë dhe e prapambetur e Mbretërisë otomane, e quajtur Palestinë.
Hebrenjtë e parë që u kthyen në Sion, arritën atje tek më 1878. Ata formuan fshatin pionier, të cilin e quajtën Petah Tikvah (Dyert e shpresës). Deri më 1882, në Sion arritën disa bashkësi të vogla sionistësh nga Rusia, të cilët u quajtën Hovevei Zion (Miqtë e Sionit). Ata ishin të vendosur të gjenin tokë për veti, ta popullonin dhe ta mbronin atë. Theodor Herzl, më vonë themelues i organizatës botërore sioniste dhe baba i vërtetë i shtetit të quajtur Izrael, më 1882 ende nuk dinte gjë për fatin e hebrenjve në Evropën Lindore dhe për ekzistimin e bashkësisë Hovevei Zion. Një korrespondent shumë i suksesshëm dhe shumë i arsimuar nga Parisi për “Neuen Freien Presse” të Vjenës, Herzli filloi të interesohet për problemet e hebrenjve tek më 1894, kur iu dha detyrë të raportojë nga procesi gjyqësor kundër kapitenit Dreyfus. Herzli u tmerrua nga padrejtësia që iu bë këtij oficeri hebre, por u tmerrua edhe nga antisemitizmi i ushtrisë franceze. Ai fitoi bindjen se ekziston vetëm një zgjidhje e përhershme e problemit të hebrenjve. Sukseset dhe mossukseset e tij – e tërë historia e çuditshme e përpjekjeve të tij për të themeluar shtetin hebraik – përbëjnë gjithë atë që të gjithë fëmijët izraelitë mësojnë në shkollë. Dhe, gjithkush që dëshiron të kuptojë se çka është sionizmi, duhet ta mësojë atë histori.
Në jetë asgjë nuk vjen vetvetiu
Ithtarët e Poalei-Cion (Punëtorët-sionistë), siç ishte Shejna (motra ime), e shikonin ndryshe këtë problem. Mendonin se i ashtuquajturi problem i hebrenjve ka burime të tjera, prandaj mendonin se ai duhet të zgjidhet në mënyrë më radikale se sa eliminimi i padrejtësive ekonomike dhe i pabarazive shoqërore. Ata ishin ithtarë të ideve të përbashkëta sociale, por në krye të tyre vendosnin idealin nacional. Luftuan për bashkimin e popullit hebraik dhe për pavarësinë hebraike. Për dallim nga këta, anëtarët e Bunda (mendonin se me ndryshimin e strukturës ekonomike dhe shoqërore do të zhduket tërësisht antisemitizmi) u treguan kundërshtarët më të mëdhenj të sionizmit. Të dy këto lëvizje ishin të fshehta dhe ilegale. Bisedat që bënte Shejna dhe miqtë e tij, sa herë që takoheshin në shtëpinë tonë, kryesisht kishin të bënin me konfliktet mes këtyre dy bashkësive hebraike.
Në ulësen time afër stufës kam mësuar bile një leksion shumë të rëndësishëm jopolitik: në jetë asgjë nuk vjen vetvetiu. Nuk mjafton vetëm të besosh në diçka; duhet të kesh forcë t’i tejkalosh pengesat dhe të luftosh.
Kur mbusha gjashtë ose shtatë vjet, fillova ta kuptoj filozofinë mbi të cilën bazohej gjithë puna e Shejnës. Është vetëm një udhë nëse dëshiron të bësh diç – udha e drejtë. Shejna, me pesëmbëdhjetë vjetët e veta, ishte personalitet i pjekur plotësisht – një vajzë që jeton në harmoni me parimet më të larta. Për të arritur këtë, për të nuk kishte çmim. Ishte e ashpër ndaj vetvetes, por edhe ndaj të tjerëve. Për më tepër, kur ne të dyja jetuam një kohë të gjatë në Palestinë, gjegjësisht në Izrael, dhe kur mund t’i lejonte vetvetes disa gjëra që jetën e bëjnë më të mirë, ajo hiqte dorë nga to. Konsideronte se ato paraqesin standard jetësor, i cili ishte tepër i lartë për vendin. Por, edhe në vitet e gjashtëdhjeta të jetës, kur ishte vjetëruar dhe ishte e sëmurë, i vetmi luks i saj ishte frigoriferi, asgjë më shumë. Nuk kishte as shporet elektrik; gjithë jetën gatoi në shporetin me gas natyror.
Frika e nënës për Shejnën, për Zipkën dhe për mua u bë e padurueshme. I shkruante letra pikëlluese babait tim lidhur me atë se është e pamundshme të rrimë më gjatë në Pinsk dhe se duhej të shkonim tek ai, në Amerikë.
Rruga për në Amerikë ishte e ngjashme me rrugën për në Hënë
Ngjashëm me shumë gjëra të tjera në jetë, kjo ishte më lehtë të thuhej se sa të bëhej. Babai im, duke u transferuar ndërkohë nga Nju-Jorku në Milvoki, fitonte aq vetëm sa të mbijetonte. Na pat shkruar se do të punësohet në hekurudhë dhe se atje do të fitojë mjaft para për biletat tona të udhëtimit.
Rruga për në Amerikë, asokohe, ishte e ngjashme me rrugën për në Hënë.
Nuk më kujtohen shumë detaje nga udhëtimi ynë për në Milvoki, më 1906. Pjesa dërrmuese e asaj që më kujtohet ka të bëjë me ato që m’i patën rrëfyer nëna dhe Shejna.
Kufirin drejt Galicias na u desh ta kalonim fshetazi, ngase babai im tri vjet para kësaj e kishte ndihmuar një mik të vetin për të kaluar në Amerikë, me ç‘rast gruan dhe fëmijët e atij njeriu i kishte bartur në dokumentet e veta të udhëtimit, si anëtarë të familjes së vet. Prandaj, në duhej të paraqiteshim si përsona të tjerë.
Udhëtimi katërmbëdhjetë ditësh me vapor nuk ishte fort i këndshëm. Bashkë edhe me katër vetë të tjerë, të futur në një kabinë të errët dhe të ngushtë, kalonim netët në shtretërit e fortë. Gjysmë dite prisnim në radhë për ushqim, të cilin na e gjuanin si kafshëve. Nëna, Shejna dhe Zipka frikësoheshin gjatë tërë kohës nga të zënët e detit, sëmundje kjo nga udhëtimi i gjatë me vapor, ndërsa unë e ndjeja veten mirë. Ende më kujtohet se si e shikoja detin me orë të tëra dhe e pyesja veten: a thua, si do të jetë në Milvoki? Vapori ishte plot me emigrantë nga Rusia, të cilët, sikur edhe ne, dukeshin gjithashtu të verdhë, të rraskapitur nga lodhja dhe të frikësuar. Nganjëherë luaja me ndonjë fëmijë, të cilët gjithashtu udhëtonin në atë mesguvertë të anijes. I flisnim njëra-tjetrës për pasuritë e paanshme që na presin në “tokën e artë”. Por, sipas të gjitha gjasëve, edhe fëmijët e tjerë e kishin të qartë se po udhëtonim për në vendin për të cilin nuk dinim gjë prej gjëje dhe për në vendin i cili është krejtësisht i huaji për ne.
Golda Meir: Izraeli im. Kujtimet e kryeministres se hekurt të Izrealit
Në Amerikë u ndala në rrugë dhe e pyeta veten: kush jam dhe ku jam?
Babai na priti në Milvoki. Dukej krejt tjetërfare: pa mjekër, me pamje të amerikanit, i huaj. Ende nuk kishte arritur të gjente banesë për ne. U vendosëm përkohësisht – jo fort të lumtur – në dhomën e tij të vetme, në shtëpinë e një familjeje të sapoardhur të hebrenjve polakë. Më la përshtypje shumë të madhe vetëm ajo pjesë e vogël e Milvokit, të cilën e pashë ditët e para: ushqime të pazakonshme, zëra të panjohur për mua të gjuhëve të huaja dhe babai im gati se i harruar, ai që tash kishte ndryshuar – e gjithë kjo brenda meje shkaktoi aq ndjenjë të madhe të jorealitetit, sa që u ndala në rrugë dhe e pyeta veten: kush jam dhe ku jam?
Po supozoj se as babai im nuk e kishte aq lehtë që, pas aq kohësh, të ishte sërishmi bashkë me familjen e vet.
Nisa të shkoj në shkollë në Fourth Street. Më vinte keq se gati çdo ditë vonohesha në mësim. Shpesh qaja gjatë tërë rrugës deri në shkollë.
Pas më shumë se pesëdhjetë vjetësh – isha 71 vjeçe dhe isha kryeministreshë e Izraelit – vizitova, për disa orë, shkollën time të vjetër. Nuk kishte ndryshuar shumë për një kohë aq të gjatë. I vetmi ndryshim ishte ai se shumicën dërrmuese të nxënësve tash e përbënin zezakët, e jo hebrenjtë sikur më 1906. Të gjithë më dëshiruan mirëseardhje, sikur të isha mbretëreshë. Secila klasë ishte e stolisur me pllakate izraelite dhe me transparente ku shkruante “Shalom” (disa fëmijë mendonin se ky është emri im).
Kur isha në klasën e katërt, ndodhi diç e rëndësishme (për mua). Për herë të parë u bëra “publikisht aktive”. Shkollimi në Milvoki ishte pa pagesë, por kërkohej një shumë e vogël për librat që s’mund t’i blenin nxënësit e tjerë të klasës sime. Secili nga ne duhej të ndërmerrte diçka për zgjidhjen e këtij problemi, kështu që unë vendosa ta themeloj një fond. Kjo është përvoja ime e parë në këtë aspekt, dhe nuk do të jetë e fundmja.
Për një manifestim të mbajtur në shkollë, nëna më luti “ta shkruaj” fjalimin tim. Ndërsa unë mendoja se është më mirë të thoja atë që më flente në zemër. Kur njeriu mendon se ai ishte fjalimi im i parë publik, mendoj se ai ishte i mirë. Duke përjashtuar deklaratat e mëdha politike para Kombeve të Bashkuara ose para Knessetit (emërtimi zyrtar hebraik për parlamentin izraelit), kurrë nuk kam lexuar ndonjë fjalim të shkruar.
Më interesonte shumë plani i shtetit nacional të hebrenjve
Me 14 vjet mbarova shkollën fillore. Notat i kisha të mira. U zgjodha kryetare e klasës, prandaj duhej të mbaja fjalimin lamtumirës. Ardhmëria më bëhej e ndritshme dhe e qartë. Isha e sigurt se do të vazhdoja High School dhe se pastaj do të bëhesha mësuese. Kjo ishte dëshira ime e flaktë. Mendoja, por edhe sot mendoj, se thirrja e mësuesit është më fisnikja dhe më e plota. Mësuesi i mirë ua hap fëmijëve gjithë botën. Ai i mëson ata të përdorin mendjen e tyre, ai i armatos, në mënyra të ndryshme, për jetë.
Babai donte të më shkollonte, nëna dëshirote të ma gjente një burrë
Por, prindërit e mi, kishin për mua plane të tjera nga ato që mendoja unë. Mendoj se babai me dëshirë do të më dërgonte në shkollë të mirë. Gjatë manifestimit lamtumirës në shkollë fillore në Fourth Street, sytë iu mbushën me lot nga gëzimi. Mendoj se kishte kuptuar se për çka ishte fjala. Mirëpo, jeta e tij personale kishte dështuar, prandaj nuk mundi të më ndihmojë shumë. Nëna dinte saktësisht, si gjithmonë, se çfarë duhej të bëj, përkundër raportit të saj katastrofal ndaj Shejnës. Meqë mbarova shkollën fillore, flisja mirë anglisht pa theks dhe meqë, siç flisnin fqinjtë, u zhvillova në “derwaksenen schejn mejdl” (vajzë e rritur dhe e bukur), duhej të punoja gjithë ditën në tregti dhe, herët a vonë, por më mirë herët, të mendoja për martesë që, sa më kujtohet, për mësueset asokohe ishte gjë e ndaluar me ligj.
Nëse me çdo kusht dëshiroj të arrij diçka, më tha nëna, do të mund të shkoja në shkollë për sekretaresha dhe të aftësohesha për stenografi. Në këtë mënyrë, së paku nuk do të mbetesha lëneshë. Babai im u pajtua. – Nuk është mirë të jeshë tepër e mençur – ma tërhoqi vërejtjen. – Meshkujt nuk i duan femrat inteligjente – më tha.
Mu sikur edhe Shejna, u mundova me të gjitha mënyrat që t’i bind prindërit. Mirëpo, nuk ndihmuan as faktet e mia e as lotët e mi. Prindërit ishin të bindur se High School ishte luks i paarsyeshëm. Shejna, nga Denveri (ishte në shërim e sipër por braktisi senatoriumin), përkrahte luftën time; gjithashtu edhe Shamaj (burri i Shejnës), i cili po ashtu u transferua në Denver.
Nëna u kap për kashtën e fundit: dëshironte të më gjente burrë. Natyrisht se nuk dëshironte të më martonte menjëherë, por dëshironte shumë të më fejonte në moshën time që ajo e konsideronte të arsyeshme për fejesë. Për dallim nga Shejna, unë duhej të merrja një burrë që paraqet dikë, jo ndonjë njeri të pasur, por së paku një njeri solid. Prindërit, në mënyrë të fshehtë, kishin biseduar me njëfarë mr. Goodstein, një njeri i bukur, i pashëm, relativisht i pasur, tridhjetë vjeçar. Këtë njeri e njihja ngase vinte kohë pas kohe në shitore për të llafosur me mua. Mr. Goodstein ishte për mua njeri në moshë, dyfish më i moçëm se unë.
Cila është kthesa e jetës sime?
Shejnës së ngratë i shkrova një letër plot pezm. Përgjigja nga Denveri arriti me postën e parë: “Assesi mos e ndërprej shkollimin. Je e re për punë. Ke gjasa të mira të bëhesh dikushi!”, shkruante Shamaj. Dhe, më sugjeronte me zemërgjerësi: “Të këshilloj të bëhesh gati dhe të vish te ne. Ne nuk jemi të pasur, por këtu ke gjasa të mira për studime, ndërsa ne do të bëjmë për ty të gjitha ato që mund t’i bëjmë”. Në një kënd të letrës, Shejna shkroi përshëndetjen e përzemërt me dorë të vet: “Menjëherë duhet të vish te ne!”.
E shkruar në Denver, në dhjetor të vitit 1912, kjo letër paraqet kthesë në jetën time, sepse në Denver fillova njëmend të arsimohem dhe atje edhe u rrita.
Kur erdhi mbrëmja vendimtare (për të ikur për në Denver), po rrija bashkë me prindërit në kuzhinë. Ajo natë sikur i ngjante netëve të tjera, por unë në zemër ndjeja njëfarë rëndimi. Derisa ata pinin çaj dhe bisedonin, unë e shkrova lajmin që dëshiroja t’ua lëja – vetëm disa fjalë, jo fort të zgjedhura. “Po shkoj te Shejna dhe te ajo edhe do të jetoj me qëllim që të mund të studioj!” – shkrova në letër dhe shtova edhe atë se nuk duhet të brengosen dhe se do t’ua shkruaj nga Denveri. Sigurisht se, të nesërmen, kur e lexuan letrën, ata ishin shumë të pikëlluar.
Në Denver m’u çel një jetë e re, edhe pse Shejna e Shamaj ishin gati njësoj të ashpër sikur prindër. Banesa e vogël e Shejnës në Denver u bë njëlloj qendreje për emigrantët hebraikë. Të gjithë merreshin fort me çështjet më të rëndësishme të ditës. Flisnin dhe ziheshin me orë të tëra lidhur me atë se çfarë po ndodh në botë dhe se çfarë do të ndodhë në të ardhmen. Debatonin mbi filozofinë anarhike të Emma Goldmanit dhe të Pjotër Kropotkinit, debatonin për kryetarin Uilson dhe për pozitën në Evropë, për pacifizmin, për rolin e gruas në shoqëri dhe për ardhmërinë e popullit hebraik.
Natyrisht, unë isha gjithmonë më e reja aty ku rrinim. Judishtja ime nuk ishte aq e mirë sa e diskutantëve të tjerë të shumtë. Thithja fjalët e tyre, sikur ato do të ndërronin të ardhmen e njerëzimit. Nganjëherë theksoja edhe mendimin tim.
Më interesonte shumë plani i shtetit nacional të hebrenjve
E tensionuar dëgjoja secilin që kishte të thoshte diç, ndërsa më me kujdes dëgjoja sionistët socialistë, ngase filozofia e tyre politike me dukej më realja. Drejtpërdrejt më ishte e qartë ideja e shtetit nacional për hebrenjtë. Hebrenjtë do të duhej të gjenin një vend në rruzullin tokësor ku do të mund të jetonin të lirë dhe të pavarur. Në një vend të tillë, askush nuk do të nëpërkëmbej dhe nuk do të ndjehej i shtypur. Asnjë njeri nuk do të duhej të frikësohej nga njerëzit e tjerë. Plani i shtetit nacional të hebrenjve, asi çfarë dëshironin të krijonin hebrenjtë në Palestinë, më interesonte më shumë se sa skena politike në Denver ose ngjarjet politike në Rusi.
Thuaj se të gjitha bisedat në banesën e Shejnës bëheshin në hebraishte, ngase shumë pak të pranishëm e dinin gjuhën angleze aq mirë sa të shpreheshin drejt për gjithë ato gjëra të rëndësishme ideologjike. Debatohej për tema nga më të ndryshmet. Kishte mbrëmje kur flitej kryesisht për letërsinë hebraike: për Sholom Aleihemin, për Peresin, për Mendele Moher Sforimin. Mbrëmjet e tjera i kushtoheshin probelemeve të caktuara, siç ishin e drejta e votës së femrave apo ardhmëria e sindikatës. Mua më interesonte gjithçka, por isha e magjepsur kur biseda niste për njerëzit si Aaron David Gordon, i cili më 1905 u nis për në Palestinë dhe ndihmoi në formimin e kibucit Degani, kibuc ky që u krijua tri vjet më vonë në bregun e shkretë të liqenit të Galileut. Ëndërroja për atë që t’u bashkohesha këtyre pionierëve në Palestinë.
Nuk më kujtohet se cili djalosh nisi, te Shejna, bisedën për Gordonin, por isha e mahnitur me atë që na rrëfeu për këtë njeri, një mezoburrë i cili me mjekrën e tij të gjatë e të thinjur i ngjante zotit Kronos. Gordoni kurrë nuk kishte punuar fizikisht. Kur mbushi gati pesëdhjetë vjet, u nis me familjen e vet për në Palestinë me qëllim që me duart e veta të punojë tokën e vet dhe të shkruajë mbi “religjionin e punës”, siç e quajtën ithtarët e tij kredon e Gordonit. Ndërtimi i Palestinës, sipas Gordonit, do të duhej të ishte kontribut i madh i hebrenjve për njerëzimin. Në Izrael, hebrenjtë, me punë fizike, do të gjejnë rrugën e tyre në krijimin e shoqërisë së drejtë, duke supozuar se secili, me forcat vetanake, do të angazhohet për këtë qëllim.
Vetëm me punë vetanake hebrenjtë vërtet do të liroheshin nga getoja e tyre
Gordoni vdiq më 1922, një vjet para se të arrija në Palestinë. Kurrë nuk e takova. Por, nga të gjithë mendimtarët dhe revolucionarët e mëdhenj të botës, për të cilët kam dëgjuar aq shumë te Shejna, mendoj se me gjithë dëshirë do të dëshiroja ta njihja të parin.
E konsideroj mahnitëse edhe historinë romantike të Rachela Bluwsteinit. Kjo vajzë e ndieshme nga Rusia, arriti në Palestinë gati njëkohësisht me Gordonin. Ishte fund e krye nën ndikimin e tij. Rachele ishte poete e talentuar. Punonte tokën në vendbanimin e saj të ri në liqenin e Genezaretit, ku edhe lindën disa nga poezitë e saj më të mira. Edhe pse nuk e dinte asnjë fjalë në hebraishte para se të vinte në Palestinë, ajo u bë një nga poetet e para bashkëkohëse hebraike. Shumë poezi të saj më vonë janë bërë këngë dhe, edhe sot, këndohen në Izrael. Në fund u sëmur nga veremi. Më nuk mund të punonte fizikisht. Vdiq në moshën 40-vjeçare. Por, derisa isha në Denver, ende ishte gjallë. Emrin e saj e pata dëgjuar për herë të parë nga njeriu i cili e kishte njohur atë në Rusi.
Pas shumë vjetësh, kur për të rinjtë u bë modë ta përqeshin brezin tim për shkak të joelasticitetit të tij, për shkak të konvencionalitetit dhe të lojalitetit ndaj “establishmentit”, kam menduar gjatë për rebelët intelektualë si Gordoni, Rachele dhe dhjetëra të tjerë. Sipas mendimit tim, asnjë hipi modern nuk është rebeluar aq me sukses kundër “establishmentit” sikur ata pionierë në fillim të shekullit. Shumica nga ata ishin fëmijë tregtarësh dhe shkencëtarësh; shumë rridhnin nga familje të njohura dhe të pasura. Po të kënaqeshin vetëm me sionizmin, ata do të vendoseshin në Palestinë, do të blenin fusha me portokaj dhe do t’i bënin arabët që për ta t’i kryenin të gjitha punët. Kjo do të ishte puna më e thjeshtë. Por, ata vërtet ishin radikalë. Ishin thellësisht të bindur në atë se vetëm me punë vetanake hebrenjtë vërtet do të liroheshin nga getoja dhe nga mentaliteti i tyre. Ata, vetëm në këtë mënyrë, do t’i mundësonin vetvetes të kërkojnë tokë dhe që, nëpër histori, edhe të fitojnë të drejtën morale të qeverisin me të. Mes tyre kishte poetë dhe njerëz të çuditshëm, disa prej të cilëve kishin një të kaluar të bujshme. Të gjithë ishin barabar të magjepsur nga eksperimenti. Dëshiruan të krijojnë një shoqëri të mirë në Palestinë, më të mirë se cilado tjetër në pjesën tjetër të botës.
Pse mbijetuan kibucet?
Komunat që themeluan – Kibbuzim izraelite (kibucet ishin vendbanime bujqësore kooperativiste) – mbijetuan sigurisht vetëm për shkak të idealeve të vërteta revolucionare dhe sociale mbi të cilat u themeluan dhe që edhe sot bazohen mbi to.
Netët denveriane, të mbushura me plot debate, luajtën rol të rëndësishëm në jetën time. Ishin vendimtare për bindjet e mia të mëvonshme dhe për idetë që i përkraha apo që nuk i pranova në rininë time. Por, qëndrimi im në Denver kishte edhe pasoja të tjera. Një nga djelmoshat më pak të vërejtshëm që vinin te Shejna ishte i urtë dhe i qetë. Ishte mik shtëpie dhe quhej Morris Meyerson, të cilin Shejna e kishte njohur në spital. Familja e Morrisit kishte ardhur në Amerikë nga Lituania dhe, sikur edhe familja jonë, ishte shumë e varfër. Morrisit i kishte vdekur babai kur ai ishte fëmijë. Dhe, Morrisi u desh të punonte si shumë i ri për të mbajtur nënën dhe tri motrat. Kur u njohëm, Morrisi kohë pas kohe punonte si vizatues i mbishkrimeve. Kurrë, e as gjatë takimeve të zhurmshme netëve të tëra në banesën e Shejnës, Morrisi nuk e ngriste zërin. Mirëpo, ai më ra në sy ngase, si autodidakt, kuptonte shumë gjëra, për të cilat, as unë e as shumica e miqve të Shejnës e të Shamajit, nuk dinim gjë. E donte poezinë, pikturën dhe muzikën dhe dinte shumë për këto tri lëmë. Me mua, me një të interesuar por të padijshme, bisedonte me kënaqësi për karakteristikat e një soneti apo sonate të caktuar.
Desha të shkoj vullnetarisht në Legjionin hebraik
Kur unë e Morrisi filluam të njihemi më mirë, nisëm të shkojmë shpesh bashkë në koncerte publike në park. Morrisi m’i mësoi gjërat më të rëndësishme të muzikës klasike. Ma lexonte me zë Byronin, Shelleyn, Keatsin dhe “Rubairat” e Omar Hajjamit dhe më merrte me veti në ligjërata të letërsisë, të historisë dhe të filozofisë. Disa vepra të caktuara muzikore edhe sot më lidhin me ajrin e pastër e të thatë malor të Denverit dhe me parkun e mrekullueshëm nëpër të cilin shëtisnim unë e Morrisi çdo të diele, në pranverë të vitit 1913.
Morrisit ia kisha lakminë më shumë se çdo njeriu, pos Shejnës, jo vetëm për shkak të njohurive të tij të gjera por edhe për shkak të butësisë së tij, për shkak të inteligjencës së tij dhe për shkak të humorit të tij të çuditshëm. Ai ishte më i vjetër se unë vetëm pesë a gjashtë vjet, por më bëhej se është shumë i pjekur, më i qetë dhe më stabil. U dashurova në të, në fillim pa e ditur këtë fakt. Nuk munda të mos vërej se edhe ai më do mua, ndonëse shumë kohë as që kemi folur për ndjenjat tona.
Shtëpia jonë u bë njëlloj institucioni i bashkësisë hebraike në Milvoki
Edhe Shejnës i pëlqente shumë Morrisi. Ajo qe pajtuar me faktin që të takohemi aq shpesh.
Me gjashtëmbëdhjetë vjet njeriu mund t’ia dalë në fund gati pa asgjë, bile edhe gjumi është i panevojshëm. Isha e kënaqur me rrethanat e mia jetësore dhe për më tepër, të jem e sinqertë, isha e kënaqur me vetveten. Vetëm se ende nuk kisha gjetur vend ku do të mund të jetoja. Gjithashtu, vetë konkludova se High School duhet të presë. Për mua ishte më e rëndësishme të mësoj, të përgatitem vetë për jetë, se sa të kryeja shkollën për të cilën aq shumë vuaja.
Gjatë gjithë kohës e kam ndier veten të rritur. Ashtu edhe dukesha.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, nëna e kishte shndërruar shtëpinë tonë në strehimore ndihmëse për djelmoshat që ishin lajmëruar vullnetarisht në Legjionin hebraik dhe të cilët, nën flamurin hebraik, në kuadër të armatës britanike, luftonin që Palestina të çlirohej nga turqit.
Edhe babai im, gjithashtu, interesohej shumë për jetën e hebrenjve në qytet. Shumica e njerëzve që ato vite kalonin natën në shtëpinë tonë ishin sionistë (i quanin “Punëtorët-sionistë”) nga Evropa Lindore, pastaj shkrimtarë hebraikë që ndodheshin nëpër turne të ndryshme ose anëtarë të jashtëm të B’ndi B’rith, vëllazërisë hebraike të cilës i takonte edhe babai im.
Prindërit iu përshtatën plotësisht mjedisit amerikan. Shtëpia e tyre u bë njëlloj institucioni i bashkësisë hebraike në Milvoki, por edhe e vizitorëve të kësaj bashkësie. Shumë njerëz që njoha asokohe, ose që i dëgjova duke folur publikisht, ndikuan shumë në jetën time, por edhe më shumë në lëvizjen sioniste, para së gjithash në Punëtorët-sionistë. Disa nga ata u bënë, më vonë, themelues të shtetit hebraik.
Syrkini dhe Shmarja
Nga njerëzit që më lanë më së shumti përshtypje në Milvoki, ishin hebrenjtë si Nahman Syrkin, njëri nga ideologët më të zjarrtë të “Punëtorëve-sionistë”. Syrkini, një hebre rus, i cili studioi filozofinë dhe psikologjinë në Berlin, u kthye në Rusi pas revolucionit të vitit 1905, e pastaj emigroi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku u bë udhëheqës i Poalei-Cion. Besonte se e vetmja shpresë e proletariatit hebraik (të cilin e quante “robërit e robërve” ose “proletariati i proletariatit”) ishte vendosja masovike në Palestinë. Lidhur me këtë temë ai shkroi dhe foli në mënyrë brilante në Evropë dhe në SHBA.
Motra e Syrkinit, Marie, ishte mike e madhe imja dhe, më vonë, biografe imja. Ende më kujtohet një bisedë mes Syrkinit dhe dr. Haim Shitlowskit, mbrojtësit të njohur të hebraishtes me të cilën shërbeheshin hebrenjtë në disa vende (jüdisch, e që paraqiste një kombinim të elementeve gjuhësore të gjermanishtes së vjetër, të sllavishtes dhe të hebraishtes), si gjuhë nacionale hebraike, i cili në radhë të parë interesohej për aspektin civil të problemit hebraik. Për dallim nga ai, Syrkini ishte sionist i flaktë dhe ithtar i ripërtëritjes së hebraishtes. Gjatë bisedës, Syrkini i tha Shatlowskit: – Hajde të merremi vesh e t’i ndajmë të gjitha: ju merrni të gjitha ato që ekzistojnë, unë po i marr të gjitha ato që nuk ekzistojnë ende! Për shembull: shteti i Izraelit, si shtet i hebrenjve, nuk ekziston ende, pra më takon mua; diaspora ekziston, pra të takon ty; gjuha e vjetër hebraike (jüdisch) ekziston, pra të takon ty; hebraishtja ende nuk përdoret në jetën e përditshme, pra më takon mua. Çka ekziston realisht dhe objektivisht – të takon ty, ndërsa të gjitha ato që ti i quan ëndrra të kota – më takojnë mua!
I dyti ndër ata njerëz ishte Shmarja (emri i tij i plotë ishte Shmarjahu) Levini. Pa dyshim, ai ishte një nga oratorët më të mëdhenj sionistë në atë kohë. Shakatë dhe sharmi i tij i bënë për vete mijëra hebrenj anekënd botës. Njësoj si Syrkini, ai sot radhitet në personalitetet e panjohura të sionizmit. Shumica e të rinjve izraelitë e njohin vetëm në bazë të asaj se qoftë edhe në qytetin më të vogël të Izraelit një rrugë mban emrin e tij. Ndërkaq, për brezin tim ai ishte një nga kolosët e lëvizjes. Nëse unë dhe miqtë e mi adhuronim dikë, atëherë ai ishte pedanti, fjalamani dhe intelektuali i madh Shmarja. Humorin e kishte tipik në judishte, prandaj edhe ishte vështirë të përkthehej në gjuhë të tjera. Për shembull, e kishte zakon si në shaka të thoshte për hebrenjtë: Sigurisht, ne jemi popull i vogël, por jemi popull me të cilën është vështirë t’i qërosh hesapet. Gjithashtu, me shaka, e përshkruante Izraelin si vend të mrekullueshëm, ngase dimri mund të kalohet në Egjipt (ku rrallë bie shi), ndërsa vera në kodra të Libanit.
Desha të shkoj vullnetarisht në Legjionin hebraik
Gjatë mbajtjes së Kongresit të sionistëve në Zvicër, me një rast, m’u ofrua dhe më tha: – Golda, kam një moral të mrekullueshëm për tregim. E gjithë ajo që më duhet është vetë tregimi.
Më 1924, Shmarja u vendos në Palestinë. Udhët shpesh na kryqëzoheshin. Më 1929, duhej të flisja për herë të parë në një tubim të madh në Çikago. Shih befasinë, në rendin e parë a të dytë ishte ulur Shmarja. Allahile, mendova, si t’ia nis nëse Shmarja është këtu? Por, e kreva fjalimin dhe isha shumë e lumtur kur, pas kësaj, më tha se kisha folur mirë.
Palestinezët e parë që njoha ishin Jichak Ben Cvi, i cili më vonë do të bëhet kryetari i dytë i Izraelit, Ja’kov Serubavel, sionist socialist dhe letrar i njohur, si dhe David Ben Gurion. Ben Cvi dhe Ben Gurion erdhën në Milvoki, më 1916, të gjejnë ushtarë për Legjionin hebraik. Pak para kësaj, truqit i kishin dëbuar nga Palestina me urdhër që atje të mos kthenin kurrë më. Serubaveli kishte arritur të ikte nga burgu, por turqit e kishin dënuar në mungesë me pesëmbëdhjetë vjet burg.
Kurrë nuk kam takuar deri më sot njerëz të tillë, çfarë ishin këta dy palestinezë. Ishin të reja rrëfimet që m’i tregonin për Jishuvin, një bashkësi e vogël hebraike në Palestinë, numri i banorëve i të cilës bashkësi ishte zvogëluar nga 85.000 në 56.000, që është dëshmi për ato që hoqën tmerrësisht hebrenjtë nën regjimin tiranik turk. Jeta normale në vend praktikisht kishte pushuar së ekzistuari. Tmerrësisht kishin frikë për fatin e hebrenjve të Palestinës. Ata ishin të bindur se kërkesa e hebrenjve për shtetin e Izraelit do të mund të shtrohej pas luftës vetëm nëse hebrenjtë do të luanin rol të dukshëm dhe të rëndësishëm në luftë. Nën ndikimin e tyre, desha të lajmërohem vullnetarisht në Legjionin hebraik. Dhe, isha shumë e prekur kur kuptova se femrat nuk i pranojnë aty.
Më e rëndësishmja ishte shpresa mbi fitoren aleate kundër turqve
Njohuritë e mia për Palestinën, në atë kohë, ishin vetëm teorike. Por, këta palestinezë na njoftuan, jo me vizionet a me teoritë e sionizmit, por me realitetin e tyre. Na treguan për mbi pesëdhjetë vendbanime bujqësore hebraike, të cilat tashmë ishin themeluar. Flisnin me burrje për Deganinë e Gordonit. Në atë vend nuk kishin banuar trimat dhe trimëreshat nga legjendat, por aty banonin njerëzit nga mishi e gjaku. Na treguan edhe për Tel-Avivin, i cili ishte themeluar kohë më parë në një kodrinë rëre jashtë Jafas. Na folën edhe për Hashomerin, një organizatë vetëmbrojtëse hebraike, në të cilën vepronin Ben Cvi dhe Ben Gurion. Mirëpo, më e rëndësishmja ishte shpresa mbi fitoren aleate kundër turqve.
Në Palestinë të gjithë bashkëpunonin ngusht mes veti. Ben Cvi shpesh përmendte anëtarin e katërt të grupit të tyre, Rachel Janait, e cila më vonë do të bëhet gruaja e tij.
Isha e fascinuar me ato që tregonin këta palestinezë. Por, kaluan muaj të tërë derisa mora guximin t’u afrohem. Me Ben Cviun dhe me Serubavelin ishte më lehtë të bisedosh se sa me Ben Gurionin; më dukeshin më pak dogmatikë dhe më të shoqërueshëm. Ben Cvi shumë herë erdhi në Milvoki – edhe në shtëpinë e prindërve të mi. Këndonte bashkë me ne këngë popullore hebraike dhe pa përtesë përgjigjej në të gjitha pyetjet tona për Palestinën. Ndërsa, kur u njoha me Ben Gurionin, edhe një kohë të gjatë kisha frikë kur ndodhesha para tij. Ishte një nga njerëzit më të paarritshëm që kam takuar ndonjëherë.
Sionizmi dalngadalë po dominonte në jetën time. Isha shumë e bindur se unë, si hebraike, e kam vendin në Palestinë. Si sioniste socialiste do të mund të jepja kontributin tim në Jishuv që të arrihej qëllimi i barazisë shoqërore e ekonomike. Por, ende nuk kishte ardhur koha të jetoja atje. Ndonëse, nuk dëshiroja që në asnjë mënyrë të jem sioniste sallonesh, e cila vetëm bind të tjerët se duhet të shkojnë e të vendosen në Palestinë. Prandaj, pata refuzuar të bëhem anëtare e Partisë së Punëtorëve-sionistë, para se të merrja vendimin përfundimtar.
Ndërkohë, jetën time e plotësonin shkolla dhe Morrisi. Letërkëmbenim rregullisht derisa ende ishte në Denver.
