Nga Orhan Pamuk/ Jospeh Adolphe
Intervista e realizuar për Der SPIEGEL nga Şebnem Arsu & Maximilian Popp
DER SPIEGEL: Zoti Pamuk, ne do të preferonim të flasim me ju vetëm për letërsinë.
Pamuk: Edhe unë! Unë kurrë nuk e kam konsideruar veten një shkrimtar të qartë politik, por në një kohë si kjo, në një vend si imi, do të dukej e pandershme, madje e pamoralshme, të mos flisja për politikë.
DER SPIEGEL: Më shumë se pothuajse çdo autor tjetër, ju keni bërë fushatë për mirëkuptimin midis kulturave, për afrimin midis Lindjes dhe Perëndimit …
Pamuk: … më lejoni të them një gjë në fillim: unë jam romancier. Dhe është puna e një romancieri të krijojë lloj-lloj personazhesh, që nuk do të thotë se jam dakord me ta.
DER SPIEGEL: A e kuptoni një figurë si Erdogan apo Putin?
Pamuk: Deri në një masë, po. Por përsëri, kjo nuk do të thotë që unë ndaj qëndrimet e tyre.
DER SPIEGEL: A u shemb vizioni juaj i universalizmit me luftën në Ukrainë?
Pamuk: Sapo shkrova “Netët e murtajës”, një libër për murtajën. Dhe përpara se të takoheshim për intervistën, pyeta veten, çfarë lidhje ka tema e librit tim me aktualitetin? Përgjigja është: Të dyja janë dukuri mesjetare. Murtaja është mesjetare. Dhe Putini është mesjetar. Kjo më sjell te esetë e Umberto Eco-s mbi kthimin e Mesjetës. Ne duhet t’i lexojmë ato për të kuptuar koncepte si “fusha” ose “sfera ndikimi”. Putin e sheh domenin e tij të dhunuar nga NATO. A e kuptoj? Po, pjesërisht. A e miratoj? Sigurisht, jo.
DER SPIEGEL: Ju thoni se mesjeta po kthehet. Të tjerëve u kujtohet më shumë shekulli i 20-të, i cili karakterizohej nga konfliktet mes fuqive të mëdha.
Pamuk: Po, në ditët e fundit, shpesh më është dashur të mendoj për Mynihun në vitin 1938, kur Britania e Madhe i dorëzoi një pjesë të madhe të Çekosllovakisë Gjermanisë së Hitlerit me shpresën për të siguruar paqen në këtë mënyrë. Në fakt, Obama bëri saktësisht të njëjtin gabim, duke parë nga ana tjetër, në vitin 2014 kur Putini pushtoi Krimenë.
DER SPIEGEL: Çfarë mësimesh ruan shekulli i 20-të për të tashmen?
Pamuk: Mendoj se ka të bëjë me të kuptuarit se çfarë i motivon “të tjerët”, qoftë Putin apo Erdogan. Dhe pastaj të vazhdosh të mbrosh vlerat e tua, vlera të tilla si liria e shprehjes, demokracia, të drejtat e njeriut.
DER SPIEGEL: Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, vëzhguesit panë se “fundi i historisë” po vinte. Demokracitë liberale dukej se ishin në rritje. A është kthyer kjo prirje tani?
Pamuk: Mesjeta filloi kur Perandoria Romake ra. Dhe ra jo nga një sulm nga jashtë, por nga problemet brenda. Kjo është ndoshta ajo që shumë mendojnë kur flasin për fundin e epokës demokratike. Ky shqetësim u shpreh tashmë kur Trump erdhi në pushtet në Shtetet e Bashkuara në 2016. Por nuk jam aq i sigurt për këtë. Bashkimi Sovjetik u shemb dhe shumica e shteteve dhe kombeve i janë bashkuar vullnetarisht rendit demokratik perëndimor. Në të vërtetë, kjo është edhe arsyeja pse Putini tani po sulmon Ukrainën: Ai po humbet.
DER SPIEGEL: Në “Netët e Murtajës”, ju përshkruani se si sundimtarët veprojnë gjithnjë e më shumë në mënyrë represive, sa më shumë që bien nën presion. A është diçka e ngjashme për t’u frikësuar në Rusi?
Pamuk: Putin aktualisht po teston se sa larg mund të shkojë. Perëndimorët kanë një standard jetese që nuk duan ta humbin. Nëse nuk keni asgjë ose pak për të humbur, mund të merrni një rrezik më të lartë. Por dua të ritheksoj se nuk jam aq pesimist sa shumë nga miqtë e mi në Perëndim. Besoj se në fund të fundit njerëzit zgjedhin lirinë në të gjitha rastet. Vetëm një mesazh më acaroi.
DER SPIEGEL: Cili?
Pamuk: New York Times raportoi se populli kinez ishte i lumtur që Rusia po sfidonte rendin perëndimor.
Rreth Orhan Pamuk
Orhan Pamuk, 69 vjeç, është shkrimtari më i njohur turk ndërkombëtarisht dhe një mendimtar kryesor politik. Për veprën e tij, ndër të tjera, është vlerësuar me çmimin Nobel për letërsi. Romani i tij i fundit “Netët e murtajës” do të botohet këtë vjeshtë nga Knopf në Shtetet e Bashkuara dhe Faber & Faber në Britani.
DER SPIEGEL: Në koleksionin tuaj të eseve të vitit 2005, “Pamja nga dritarja ime”, ju deklaruat se qytetarët në Veriun Global nuk mund ta kuptonin zemërimin e njerëzve në pjesë më pak të privilegjuara të botës.
Pamuk: Dhe te “Bora”, e lashë protagonistin tim të thotë: Ne jemi të varfër, por jo budallenj. Ka pothuajse gjithmonë arsye të mira për të ashtuquajturën “fyerje nacionaliste” që ndjejnë shumë njerëz. Jo të gjithë përfitojnë nga rendi perëndimor, liberal. Por kjo nuk justifikon hedhjen e bombave mbi kombet dhe qytetet e tjera. Jam i bindur se, në fund të fundit, pothuajse askush nuk e mirëpret luftën e Putinit. Edhe Victor Orbán u nxitua të mbante anën e Perëndimit, duke e ditur se pas Ukrainës, Hungaria do të ishte vendi i radhës që do të gëlltitej nga Putini.
DER SPIEGEL: Turqia është një anëtare e NATO-s, por gjithashtu mban lidhje të ngushta me Rusinë. Ku qëndron vendi juaj në konfliktin e ri Lindje-Perëndim?
Pamuk: Është e qartë në anën e Perëndimit, pavarësisht nga populizmi anti-perëndimor i qeverisë. Për Erdoganin, lufta në Ukrainë është një mundësi e mirë për t’i provuar NATO-s dhe Perëndimit se është një ndjekës i mirë i NATO-s. Edhe pse ai nuk e thotë këtë me zë të lartë në gazetat turke, sepse ai mund të humbasë disa nga votuesit kryesorë të tij islamikë, antiperëndimorë.
DER SPIEGEL: Erdogan dhe Putin duket se janë mjaft të afërt personalisht…
Pamuk: … dhe megjithatë dy vjet më parë, Putini vrau me bombardime 34 ushtarë turq në Idlib.
DER SPIEGEL: Në të njëjtën mënyrë që Putini krijon një Perandori të Madhe Ruse, Erdogan gjithashtu lavdëron të kaluarën osmane.
Pamuk: Vërtetë. Dhe gjithashtu e kuptoj pse. Në shumë vende në zhvillim, njerëzve u pëlqen të dëgjojnë se të paktën paraardhësit e tyre ishin të mëdhenj. Republika Turke u nda me osmanët në vitet e para të saj. Ataturku donte të krijonte identitetin kombëtar republikan dhe laik. Dhe tani, 100 vjet më vonë, Erdogan dhe partia e tij po e ndryshojnë këtë zhvillim.
DER SPIEGEL: Sulltan Abülhamid II është në qendër të librit tuaj “Netët e Murtajës”.
Pamuk: Një personazh magjepsës. Ai fliste frëngjisht, e donte operën dhe kishte ndërtuar një teatër në pallatin e tij. Në fund të fundit, ai u shfaq shumë më perëndimor se Erdogani sot.
DER SPIEGEL: Dhe ai ishte një islamist në të njëjtën kohë.
Pamuk: Abülhamid II e përdori Islamin për qëllimet e tij politike. Ai kërcënoi Perëndimin se nëse ma merrni perandorinë, unë do t’i kthej muslimanët e botës kundër jush. Ai ishte cinik për fenë. Nga ana tjetër, Erdogan është një islamist i sinqertë dhe i vendosur.
DER SPIEGEL: Ju i tregoni “Netët e Murtajës” nga këndvështrimi i një gruaje. A ishte ky një vendim i vetëdijshëm?
Pamuk: Po. Si romancier, e detyroj veten ta shoh botën me sytë e një gruaje. Ka edhe arsye etike për këtë. Në fund të fundit, unë mbaj brenda vetes të gjitha paragjykimet e burrave të Lindjes së Mesme.
DER SPIEGEL: Ju keni filluar të punoni për librin në vitin 2016. Çfarë pasojash pati shpërthimi i koronavirusit në shkrimin tuaj?
Pamuk: Kam pasur një përvojë të ngjashme me “Borën”. Isha gati ta mbaroja librin kur ndodhi 11 shtatori. Më pas fshiva pjesë të tëra nga dorëshkrimi, rreth dy paraqitjeve të Osama bin Ladenit. Nuk kam shkurtuar asgjë këtë herë, por i kam zvogëluar pak përshkrimet e karantinës. Nuk doja që lexuesit të kishin përshtypjen se po i referohesha qëllimisht koronës. E megjithatë paralelet në mënyrën se si njerëzit përballen me epidemitë, qoftë murtaja në atë kohë apo korona sot, janë të mahnitshme.
Intervista/ Orhan Pamuk: Putini është mesjetar. Erdogan fiton sepseOrhan Pamuk gjatë intervistës me redaktorin e DER SPIEGEL Maximilian Popp dhe reporteren Sebnem Arsu Foto: Magnum Photos / DER SPIEGEL
DER SPIEGEL: Çfarë paralelesh keni parë?
Pamuk: Njerëzit fillimisht e mohojnë rrezikun. Dhe më pas ata u kërkojnë qeverive të tyre të bëjnë dy gjëra që përjashtojnë njëra-tjetrën. Ata thonë: Na ruaj nga sëmundja! Dhe në të njëjtën frymë: Lëreni biznesin tim hapur!
DER SPIEGEL: A luan feja rol në trajtimin e epidemive?
Pamuk: Jo domosdoshmërisht. Në ditët e para të pandemisë, Donald Trump la gjithçka të hapur në SHBA, nga ana tjetër, Erdogani mbylli xhamitë si një sekularist radikal. Më vonë, kjo u përmbys.
DER SPIEGEL: Çfarë ju zgjoi interesin për murtajën?
Pamuk: Unë e kam bartur këtë temë me vete për 40 vjet, dhe ajo vazhdoi të ndizet në veprat e mia të mëparshme. Ishte kryesisht koncepti i fatalizmit që më magjepsi. Deri në çfarë mase njerëzit i dorëzohen fatit? Dhe kur rebelohen? Vlen të përmendet se pandemitë pothuajse gjithmonë janë shoqëruar me protesta të dhunshme.
DER SPIEGEL: Në Turqi, qytetarët kanë pranuar kryesisht kufizimet e koronës të vendosura nga qeveria pa ankesa.
Pamuk: E megjithatë jam i sigurt se pandemia ka kontribuar në rënien e Erdoganit në sondazhe.
DER SPIEGEL: Erdogan është më jopopullor se kurrë gjatë mandatit të tij. Edhe sa mund të qëndrojë në pushtet?
Pamuk: Gjithmonë u kam thënë miqve të mi në Perëndim se Erdogan ka një të ardhme sepse partitë opozitare e urrejnë njëra-tjetrën më shumë se sa Erdoganin. Kjo aktualisht po ndryshon pasi popullariteti i Erdoganit në sondazhe po bie në mënyrë dramatike.
DER SPIEGEL: Gjashtë parti opozitare kanë nënshkruar një deklaratë të përbashkët për të rivendosur demokracinë parlamentare në Turqi.
Pamuk: Dhe kjo është arsyeja pse unë besoj se nëse zgjedhjet presidenciale vitin e ardhshëm janë të drejta, Erdogan nuk do t’i fitojë më.
DER SPIEGEL: Ashtu si me veprat e mëparshme, ju jeni sulmuar edhe nga nacionalistët në Turqi për “Netët e Murtajës”. E merrni parasysh zemërimin e pjesëve të publikut kur shkruani?
Pamuk: Kur mora vesh për hetimin kundër meje (për gjoja fyerje të Ataturkut), shkova te avokati im. Pyetja e tij e parë ishte, a dëshironi që kjo gjë të jetë e madhe apo e vogël? Thashë, e vogël, sigurisht. Pra, shkuam në prokurori pa lajmëruar opinionin.
DER SPIEGEL: Sa liri shprehjeje ka mbetur në Turqi?
Pamuk: Nuk ka thuajse fare liri shprehjeje në Turqi. Të gjitha gazetat dhe mediat kryesore kontrollohen nga Erdogan. Në përgjigjen time drejtuar Prokurorisë Publike, avokati im ka theksuar të drejtën e lirisë së mendimit – si parim. Por në shumicën e rasteve nuk është një mënyrë e mirë për t’u mbrojtur sepse zakonisht prokurorët mendojnë se ky është një pranim i fajit. Në Turqi, mijëra njerëz janë akuzuar për fyerje të dyshuar të presidentit në vitet e fundit. Dhe vështirë se dikush e mbrojti veten duke iu referuar idesë së lirisë së fjalës, sepse kjo do të thotë, “Po, unë kritikova presidentin tonë”. Duhet të thuash që nuk e kisha parasysh atë. Në shumicën e rasteve, as kjo nuk ndihmon. Gjykatat dhe burgjet turke janë plot me njerëz që kritikuan Erdoganin.(Politiko.al)
